ԱՌՑԱՆՑ ՕԳՆԱԿԱՆ

Ուղեցույցներ

Հանրային պաշտպանի գրասենեակը ՀՀ փաստաբաններու պալատի կողմէ ստեղծուած եւ անոր կազմին մէջ գործող կառուցուածքային ստորաբաժանում է, որ պետութեան կողմէ յատկացուած միջոցներով օրէնքով նախատեսուած պարագաներու կամ օրէնքով նախատեսուած խմբերու մէջ մտնող անձերու կը տրամադրէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն:
Իրաւաբանական անվճար օգնութիւնը կը ցուցաբերուի հանրային պաշտպանի գրասենեակին մէջ աշխատող փաստաբաններու՝ հանրային պաշտպաններու կողմէ, որոնք մրցոյթով աշխատանքի կ’ընդունուին:
Անվճար օգնութիւնը կը ներառէ` 1) խորհրդատուութիւնը` հայցադիմումներու, դիմումներու, բողոքներու եւ այլ իրաւաբանական բնոյթի դատավարական փաստաթղթերու կազմին մէջ, ներառեալ` իրաւաբանական տեղեկատուութեան տրամադրում. 2) ներկայացուցչութիւնը կամ պաշտպանութիւնը` քրէական, քաղաքացիական, վարչական եւ սահմանադրական գործերով:
Իրաւաբանական անվճար օգնութիւնը կը տրամադրուի հետեւեալ անձերուն եւ նշուած կարգով՝ ա) «Փաստաբանութեան մասին» ՀՀ օրէնքով սահմանաւած 16 խումբ անձերու՝ իրենց դիմումին հիման վրայ, բ) քրէական հետապնդումի ենթարկուող անձերու (կասկածեալ կամ մեղադրեալ)՝ ՀՀ քրէական դատավարութեան օրէնսգիրքով նախատեսուած պարագաներուն՝ վարոյթը իրականացնող մարմնի (քննիչի, դատարանի) որոշումին կամ դիմումին հիման վրայ, գ) անգործունակ ճանչցուած անձերու՝ վարոյթը իրականացնող դատարանի որոշումին հիման վրայ:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակ անմիջականօրէն դիմելու եւ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք ունին հետեւեալ 16 խումբ անձերը. 1) Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ զոհուած (մահացած) զինծառայողի ընտանիքի անդամները. 2) 1-ին եւ 2-րդ խումբի հաշմանդամները. 3) դատապարտեալները. 4) ընտանիքներու անապահովութեան գնահատման համակարգին մէջ հաշուառուած` 0-էն բարձր անապահովութեան միաւոր ունեցող ընտանիքի անդամները. 5) Հայրենական մեծ պատերազմի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ մարտական գործողութիւններու մասնակիցները. 6) գործազուրկները. 7) միայնակ բնակող կենսաթոշակառուները. 8) առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաները, ինչպէս նաեւ առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներու թուին պատկանող անձերը. 9) փախստականները. 10) Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ժամանակաւոր պաշտպանութիւն ստացածները. 11) անվճարունակ այն ֆիզիկական անձերը, որոնք իրենց անվճարունակութիւնը հաստատող հաւաստի տուեալներ կը ներկայացնեն: 12) հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձերը. 13) օրէնքով սահմանուած կարգով առեւանգումի եւ շահագործումի ենթարկուած զոհերու նոյնացման յանձնաժողովի կողմէ զոհ կամ յատուկ կարգի զոհ ճանչցուած անձերը. 14) Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ապաստան հայցողները. 15) խոշտանգումէ տուժած անձերը՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական օրէնսգիրքի 1087.3-րդ յօդուածով սահմանուած կարգով փոխհատուցում ստանալու նպատակով. 16) «Ընտանիքին մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքին մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնքի համաձայն ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերը:
Իրաւաբանական անվճար օգնութիւն չի կրնար տրուիլ` 1) ձեռնարկատիրական բնոյթի գործերով (ներառեալ` համատեղ ձեռնարկատիրական վէճերով). 2) նուազագոյն աշխատավարձի հազարապատիկը (մէկ միլիոն ՀՀ դրամը) գերազանցող գոյքային (գումարի) պահանջով գործերով, բացառութեամբ այն գործերուն, ուր անձը հանդէս կու գայ իբրեւ պատասխանող կամ պատասխանողի կողմի մէջ հանդէս եկող երրորդ անձ. 3) եթէ առկայ են դիմող անձի անվճարունակութիւնը ժխտող փաստական հաւաստի տուեալներ: Իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կրնայ չցուցաբերուիլ նաեւ ակնյայտ անօրինական եւ անհիմն պահանջի գործերով, երբ անձը հանդէս կու գայ հայցուոր կամ դիմող կողմին մէջ: Իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կրնայ չտրամադրուիլ, իսկ ցուցաբերուող օգնութիւնը կրնայ դադրիլ նաեւ «Փաստաբանութեան մասին» ՀՀ օրէնքով, փաստաբանի վարքագիծի կանոնագիրքով, հանրային պաշտպանի գրասենեակի կոնոնակարգով, ինչպէս նաեւ իրաւաբանական անվճար օգնութեան տրամադրումը կազմակերպելու մասին կարգով նախատեսուած պարագաներուն եւ հիմքերով:
Վճարունակ կը համարուի այն անձը, որ ունի բաւարար եկամուտ, համատեղ բնակող ընտանիքի աշխատող անդամ, ինչպէս նաեւ բացի անձնական բնակարանէն, իբրեւ սեփականութիւն ունի այլ անշարժ գոյք կամ նուազագոյն աշխատավարձի հազարապատիկը (մէկ միլիոն ՀՀ դրամը) գերազանցող արժէքի փոխադրամիջոց:
Իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար անհրաժեշտ է անձը հաստատող փաստաթուղթով անձամբ ներկայանալ հանրային պաշտպանի գրասենեակի նստավայրեր, ներկայացնել համապատասխան դիմում՝ կցելով իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք ունեցող անձերու համապատասխան խումբին պատկանելու հանգամանքը հաստատող փաստաթուղթը (փաստաթուղթերը): Հանրային պաշտպանի գրասենեակ հնարաւոր է դիմել նաեւ լիազօր ներկայացուցիչի (օրինակ՝ նոտարական վաւերացումով լիազօրուած), ինչպէս նաեւ փոստի, էլեկտրոնային փոստի, հանրային պաշտպանի գրասենեակի կայքէջի եւ հեռապատճեն ուղարկելու միջոցով՝ ներկայացնելով ստորագրուած դիմում եւ անհրաժեշտ փաստաթղթերը: Փոստի, էլեկտրոնային փոստի, հանրային պաշտպանի գրասենեակի կայքէջի միջոցով եւ հեռապատճենով ուղարկուած դիմումը բաւարարելու պարագային դիմողը պէտք է հանրային պաշտպանի գրասենեակ ներկայանայ բերանացի խորհրդատուութիւն ստանալու նպատակով: Յատուկ պարագաներու, դիմող անձի տեղաշարժման խնդիրներու վերաբերեալ հաւաստի տուեալներու առկայութեան պարագային իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ցուցաբերելու նպատակով կրնան իրականացվել տնայցեր:
Փակ հաստատութիւններու մէջ պահուող անձերը, բացի ընդհանուր կարգէն, հանրային պաշտպանի գրասենեակ կրնան դիմել նաեւ հաստատութեան վարչակազմի միջոցով: Փակ հաստատութիւններու մէջ պահուող անձին իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրուի այդ հաստատութիւն կատարուած հանրային պաշտպանի այցի միջոցով:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակը ներկայացուած է (նստավայրեր ունի) ինչպէս Երեւան, այնպէս ալ բոլոր մարզերուն մէջ: Հանրային պաշտպանի գրասենեակի Երեւանի նստավայրը տեղակայուած է Զաքիեան 7-2 հասցէին վրայ: Մարզերու մէջ հանրային պաշտպանի գրասենեակի նստավայրերը տեղակայուած են հետեւեալ հասցէներու վրայ. Արագածոտնի մարզ քաղաք Աշտարակ, Սիսակեան 16 Արարատի մարզ քաղաք Արտաշատ, Օգոստոսի 23-ի փող., 60 շ․ (Արարատի մարզպետարան) Արմաւիրի մարզ քաղաք Արմաւիր, Հանրապետութեան 28 քաղաք Էջմիածին, Կամոյի 6 Գեղարքունիքի մարզ քաղաք Գաւառ, Սայադեան 2/1 շ. քաղաք Սեւան, Աբովեան փող., թիվ 2/2 քաղաք Վարդենիս, Անդրէսեան 4 Լոռիի մարզ քաղաք Վանաձոր, Միասնիկեան 6/37 քաղաք Ալավերդի, Թումանեան 8 Կոտայքի մարզ քաղաք Հրազդան, Կենտրոն թաղամաս, վարչական շէնք (Կոտայքի մարզպետարան) քաղաք Աբովեան, Երիտասարդական փող., 5/3 քաղաք Եղվարդ, Երեւանեան փող., 1 շենք Շիրակի մարզ քաղաք Գիւմրի, Անկախութեան հրապ. 9 Վայոց ձորի մարզ քաղաք Եղեգնաձոր, Անդրանիկի փող., 12/4 Սիւնիքի մարզ քաղաք Կապան, Ա. Մանուկեան 1ա, 19 քաղաք Գորիս, Մաշտոցի 3 փող., թիւ 2 վարչ. շ., 2-րդ յարկ
Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ զոհուած (մահացած) զինծառայողի ընտանիքի անդամները իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնեն ՀՀ պաշտպանութեան նախարարութեան կողմէ տրուած տեղեկանքը՝ ՀՀ սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ զոհուած (մահացած) զինծառայողի ընտանիքի անդամ հանդիսանալու վերաբերեալ եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
1-ին կամ 2-րդ խումբի հաշմանդամութիւն ունեցող անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ հաշմանդամութեան փաստաթուղթը (հաշմանդամութեան վկայական, հաշմանդամութեան վերաբերեալ տեղեկանք) եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Ազատութենէ զրկուած դատապարտեալին իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրուի համապատասխան քրէակատարողական հիմնարկի ուղեկցական գրութեամբ հանրային պաշտպանի գրասենեակ ստացուած դատապարտեալի դիմումին հիման վրայ: Ասոր պէտք է կցուի դատապարտեալ ըլլալու հանգամանքը հաստատող փաստաթուղթը (օրինակ՝ օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռ) եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Ընտանիքներու անապահովութեան գնահատման համակարգին մէջ հաշուառուած` 0 էն բարձր անապահովութեան միաւոր ունեցող ընտանիքի անդամը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ սոցիալական ապահովութեան տարածքային բաժնի կողմէ տրուած տեղեկանքը ընտանիքներու անապահովութեան գնահատման համակարգին մէջ հաշուառուած ըլլալու վերաբերեալ եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Հայրենական մեծ պատերազմի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ մարտական գործողութիւններու մասնակիցը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակիցի վկայական կամ ՀՀ պաշտպանութեան նախարարութեան կողմէ տրուած՝ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու պաշտպանութեան ժամանակ մարտական գործողութիւններու մասնակիցի կարգավիճակը հաստատող վկայականը եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Գործազուրկները իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնեն զբաղուածութեան պետական ծառայութեան կողմէ տրուած՝ գործազրկութեան վերաբերեալ տեղեկանք եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Մինակ բնակող կենսաթոշակառուն իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ կենսաթոշակի վկայականը կամ կենսաթոշակի գրքոյկը, բնակութեան վայրէն (համատիրութիւն, գիւղապետարան, ոստիկանութեան՝ բնակչութեան տեղական արձանագրութիւնը վարող տարածքային մարմին) տրուած տեղեկանքը ընտանիքի փաստացի կազմի (մինակ բնակելու) մասին տեղեկանք եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներուն իրաւաբանական անվճար օգնութիւն տրամադրելու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ կրնայ դիմել երեխայի խնամակալը՝ ներկայացնելով երեխայի ծննդեան վկայականը, ծնողազուրկ ըլլալու մասին տեղեկանքը կամ ծնողներու մահուան վկայականները, խնամակալ նշանակուելու մասին որոշումը կամ խնամակալի վկայականը: Յատուկ պարագաներու, հաշուի առնելով առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխայի լաւագոյն շահը պաշտպանելու անհրաժեշտութիւնը, երեխային կրնայ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ցուցաբերուիլ անոր կամքին համաձայն, ինչպէս նաեւ տարածքային կառավարման պետական մարմնի կամ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան կամ այլ իրաւասու մարմիններու միջնորդութեամբ: Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներու թիւին պատկանող անձերը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնեն խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմնի կողմէ տրուած տեղեկանքը իբրեւ առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներու թիւին պատկանող անձ հաշուառուած ըլլալու մասին եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ ճամբորդական փաստաթուղթը:
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ժամանակաւոր պաշտպանութիւն ստացած անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ գաղթականներու (միգրացիոն) պետական ծառայութեան կողմէ տրուած՝ ժամանակաւոր պաշտպանութիւն ստացած փախստականի անձը հաստատող փաստաթուղթը՝ ժամանակաւոր ապաստանի վկայականը:
Իբրեւ անվճարունակ ֆիզիկական անձ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար անձը հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ իր անվճարունակութիւնը հաստատող հաւաստի տուեալներ եւ այդ մասին տայ գրաւոր յայտարարութիւն՝ հաւաստելով, որ չունի բաւարար եկամուտ, համատեղ բնակող ընտանիքի աշխատող անդամ, ինչպէս նաեւ բացի անձնական բնակարանէն, իբրեւ սեփականութիւն չունի այլ անշարժ գոյք կամ նուազագոյն աշխատավարձի հազարապատիկը գերազանցող արժէքի փոխադրամիջոց, ինչպէս նաեւ պէտք է ներկայացնէ անձը հաստատող փաստաթուղթ: Ընդ որում, «Փաստաբանութեան մասին» ՀՀ օրէնքի կարգաւորման ուժով՝ հանրային պաշտպանի գրասենեակի ղեկավարը կրնայ դիմել պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն կամ տնտեսավարող անհատներուն` անվճարունակ անձերու անվճարունակութեան փաստը ստուգելու համար անհրաժեշտ տեղեկութիւններ ստանալու նպատակով, եւ հակառակը պարզելու պարագային՝ դադրեցնել տրամադրուող օգնութիւնը:
Հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձին իր հիւանդանոցին մէջ գտնուելու եւ բուժման հետ կապուած հարցերու վերաբերեալ կրնայ տրամադրուիլ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն համապատասխան կազմակերպութեան միջնորդութեամբ, այդ անձի դիմումով կամ դատարանի որոշումով: Առանձնաբար, հաշուի առնելով հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձի իրաւունքներու պաշտպանութեան անհրաժեշտութիւնը, անոր կրնայ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ցուցաբերուիլ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան կամ այլ իրաւասու մարմնի միջնորդութեամբ:
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ապաստան հայցող անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ ոստիկանութեան կողմէ տրուած՝ ապաստան հայցողի անձը հաստատող վկայականը:
Առեւանգումի եւ շահագործման ենթարկուած զոհերու նոյնացման յանձնաժողովի կողմէ օրէնքով սահմանուած կարգով զոհ կամ յատուկ կարգի զոհ ճանչցուած անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ առեւանգումի եւ շահագործումի ենթարկուած զոհերու նոյնացման յանձնաժողովի որոշումը զոհ կամ յատուկ կարգի զոհ ճանչնալու մասին եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Խոշտանգումէ տուժած անձը ՀՀ քաղաքացիական օրէնսգիրքի 1087.3-րդ յօդուածով սահմանուած կարգով փոխհատուցում ստանալու հարցով իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ իր՝ իբրեւ տուժած անձի նկատմամբ ՀՀ քրէական օրէնսգիրքի 309.1 յօդուածով նախատեսուած արարք կատարուած ըլլալու վերաբերեալ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած մեղադրական դատավճիռը կամ անոր նկատմամբ ՀՀ քրէական օրէնսգրքի 309.1 յօդուածով նախատեսուած արարք կատարելու համար ոչ արդարացնող հիմքով քրէական գործի յարուցումը մերժելու կամ քրէական հետապնդում չիրականացնելու կամ քրէական գործով վարոյթը կարճելու կամ քրէական հետապնդումը դադրեցնելու մասին քննիչի կամ դատախազի կայացուցած՝ չվերացուած կամ չբողոքարկուած որոշումը կամ խոշտանգման փաստը հաստատելու մասին ՀՀ մասնակցութեամբ գործող միջազգային դատարանի՝ ուժի մէջ մտած դատական արձանագրութիւնը, ինչպէս նաեւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
«Ընտանիքին մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքին մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» ՀՀ օրէնքի համաձայն՝ ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ «Ընտանիքին մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքին մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» ՀՀ օրէնքի համաձայն տրուած՝ նախազգուշացման, անյետաձգելի միջամտութեան պաշտպանական որոշումը կամ դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռը՝ ընտանիքին մէջ բռնութենէ տուժելու մասին, ինչպէս նաեւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Քրէական գործով կասկածեալի կամ մեղադրեալի կարգավիճակ ունենալու եւ հանրային պաշտպանի գրասենեակէն պաշտպան հրաւիրելու ցանկութեան պարագային՝ անհրաժեշտ է դիմել քրէական վարոյթը իրականացնող քննիչին կամ դատարանին: Քրէադատավարական կարգաւորումներու համաձայն՝ քրէական գործով վարոյթը իրականացնող քննիչը կամ դատարանը պարտաւոր են ապահովել պաշտպանի պարտադիր մասնակցութիւնը, երբ այդպիսի ցանկութիւն յայտնած է կասկածեալը կամ մեղադրեալը: Հանրային պաշտպանի գրասենեակին անմիջականօրէն դիմելու պարագային հանրային պաշտպանի գրասենեակը չի կրնար իրականացնել կասկածեալի կամ մեղադրեալի պաշտպանութիւնը՝ անգամ, երբ տուեալ անձը կը պատկանի իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք ունեցող անձերու խումբին: Քրէական գործով կասկածեալի եւ մեղադրեալի պաշտպանութիւնը կ’իրականացուի բացառապէս քրէական վարոյթը իրականացնող մարմնի միջնորդութեամբ:
Քրէական գործով տուժողի կարգավիճակ ունեցող անձերու իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրուի ընդհանուր հիմունքներով՝ հանրային պաշտպանի գրասենեակ դիմելու պարագային՝ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք ունեցող 16 խումբ անձերու:
Քրէական գործով վկայի դատավարական կարգավիճակ ունեցող անձին իրաւաբանական անվճար օգնութիւն չի կրնար ցուցաբերուիլ, քանի որ «Փաստաբանութեան մասին» ՀՀ օրէնքի կարգաւորումներու համաձայն՝ վկային իրաւաբանական օգնութիւն ցոյց տալը չ’ընդգրկուիր հանրային պաշտպանի գրասենեակին օրէնքով վերապահուած գործունէութեան՝ խորհրդատուութիւն տրամադրելու եւ ներկայացուցչութիւն իրականացնելու շրջանակներուն մէջ: Բացառութիւն են միայն կասկածի շուրջ հարցաքննուող վկաները, որոնք կ’օգտուին կասկածեալի իրաւունքներէն: Վերջիններուս հանրային պաշտպան կը տրամադրուի քրէական վարոյթը իրականացնող մարմնի դիմումով կամ որոշումով ներկայացուած պահանջով:
Գործերը հանրային պաշտպաններուն կը մակագրուին հանրային պաշտպանի գրասենեակի ղեկավարի կողմէ՝ ըստ հանրային պաշտպաններու մասնագիտացման, զբաղուածութեան եւ ծանրաբեռնուածութեան՝ արդարութեան սկզբունքի հիման վրայ: Իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստացող անձը չի կրնար իր հայեցողութեամբ ընտրել կամ փոխել արդէն իսկ նշանակուած հանրային պաշտպանը, իսկ նշանակուած հանրային պաշտպանէն հրաժարիլը կ’ենթադրէ ընդհանրապէս հանրային պաշտպանութենէ հրաժարում:
Հանրային պաշտպանի փոխարինումը (գործի վերամակագրումը) տեղի կ’ունենայ այն պարագային, երբ՝ 1) գործը վարող հանրային պաշտպանը ազատուած է աշխատանքէն. 2) առկայ է գործը վարող հանրային պաշտպանի վստահորդի եւ նոյն հանրային պաշտպանի այլ վստահորդի շահերու միջեւ հակասութիւն՝ նոյն գործով. 3) առկայ է ՀՀ քրէական դատավարութեան օրէնսգրքով նախատեսուած հանրային պաշտպանի մասնակցութիւնը բացառող այլ հիմք: Հանրային պաշտպանի փոխարինումը (գործի վերամակագրումը) կամ մակագրումը նաեւ այլ հանրային պաշտպանի, կրնայ կատարուիլ այն պարագային, երբ՝ 1) գործը վարող հանրային պաշտպանը կը գտնուի արձակուրդի մէջ եւ գործի բնոյթէն ելնելով անհրաժեշտ է փոխարինել հանրային պաշտպանը. 2) քննչական գործողութիւնները կը կատարուին ՀՊԳ տուեալ նստավայրի տարածքէն 100 կմ աւելի հեռաւորութեան վրայ. 3) մեղադրեալը արգելանքի տակ կը պահուի տուեալ նստավայրի տարածքէն 100 կմ աւելի հեռաւորութեան վրայ. 4) փոխուած է ընդդատութիւնը կամ քննչական ենթակայութիւնը. 5) մարզի հանրային պաշտպանի վարած քրէական գործը անցած է վերաքննութեան կամ վճռաբեկութեան փուլ. 6) գործը վարող հանրային պաշտպանի ծանրաբեռնուածութիւնը չ’ապահովեր գործը որակեալ եւ ողջամիտ ժամկէտով վարելը, բացառապէս այն պարագային, երբ գործը վերամակագրուած է էականօրեէն քիչ ծանրաբեռնուած հանրային պաշտպանի. 7) վստահորդը կը բողոքէ գործը վարող հանրային պաշտպանէն եւ կը ներկայացնէ ապացոյցներ հանրային պաշտպանի առերեւոյթ ոչ բարեխիղճ աշխատանքի վերաբերեալ. 8) հանրային պաշտպանը կը բողոքէ վստահորդէն՝ պայմանաւորուած իր նկատմամբ վստահորդի ոչ բարեկիրթ, գռեհիկ եւ ակնյայտ անյարգալից վերաբերմունքով կամ այլ անօրինական գործողութեամբ. 9) վստահորդի եւ հանրային պաշտպանի միջեւ ծագած է անհամաձայնութիւն կամ վէճ, որ կրնայ ազդել գործի յետագայ ընթացքին վրայ. 10) տուեալ գործի վարումը առաւել նպատակայարմար է յանձնարարել այլ հանրային պաշտպանի կամ քանի մը հանրային պաշտպաններու՝ ելլելով մասնագիտացումէն, գործի բարդութենէն, առանձնահատկութենէն կամ այլ հանգամանքներէ:
Հանրային պաշտպաններու կողմէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւնը կը տրամադրուի ՀՀ փաստաբաններու պալատի նախագահի 28.09.2018թ. № 357-Լ որոշումով հաստատուած՝ «Իրաւաբանական անվճար օգնութեան տրամադրումը կազմակերպելու մասին կարգ»-ի 5-րդ գլուխով սահմանուած ժամկէտներուն մէջ:
Հանրային պաշտպաններու աշխատանքին վրայ հսկողութիւն կ’իրականացնէ գրասենեակի ղեկավարը (տեղակալը), իսկ հանրային պաշտպանի գրասենեակի գործունէութեան վրայ վերահսկողութիւն կ’իրականացնէ ՀՀ փաստաբաններու պալատի նախագահը (տեղակալը): Հանրային պաշտպաններու գործողութիւններու կամ անգործութեան առնչութեամբ դժգոհութիւններ ունենալու պարագային պէտք է դիմել հանրային պաշտպանի գրասենեակի ղեկավարին կամ անոր տեղակալին: Հանրային պաշտպանի գրասենեակի ղեկավարի որոշումները, գործողութիւնները եւ անգործութիւնը կրնայ բողոքարկուիլ ՀՀ փաստաբաններու պալատի նախագահին:
Թէեւ հանրային պաշտպանի գրասենեակը ծառայութիւն կը մատուցէ պետական միջոցներով (պատուէրով), սակայն անկախ է եւ չ’ենթարկուիր որեւէ պետական գերատեսչութեան: Իրաւաբանական օգնութիւն ցուցաբերելու ատեն հանրային պաշտպանները կ’ենթարկուին բացառապէս փաստաբանի վարքագիծին առաջադրուող համընդհանուր պահանջներուն եւ գրասենեակի ներքին կարգապահական կանոններուն:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան դրամաշնորհի շրջանակէն ներս։
Շահառուներ են համարվում այն զինծառայողները, որոնց կյանքին կամ առողջությանը վնաս է պատճառվել մարտական գործողությունների հետևանքով: Վերը նշվածի իմաստով` 1) զինծառայողի կյանքին պատճառված վնաս է համարվում զինծառայողի զոհվելը (մահանալը) կամ անհայտ կորելը. 2) զինծառայողի առողջությանը պատճառված վնաս է համարվում ստացած վնասվածքի կամ խեղման հետևանքով զինծառայողի աշխատունակության կորուստը:
Հատուցման դեպք է համարվում 2017 թվականի հունվարի 1-ից հետո տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ընթացքում զինծառայողի կյանքին կամ առողջությանը վնաս պատճառելը: Հատուցման դեպքը համարվում է տեղի ունեցած, եթե՝ 1) զինծառայողը զոհվել (մահացել) է մարտական գործողությունների ժամանակ կամ մարտական գործողությունների ավարտի օրվանից հետո՝ հինգ տարվա ընթացքում, մարտական գործողությունների հետևանքով ստացած վնասվածքի կամ խեղման պատճառով. 2) զինծառայողը մարտական գործողությունների ժամանակ անհայտ կորելու հետևանքով սահմանված կարգով ճանաչվել է անհայտ բացակայող, և դատական ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելու օրվանից անցել է վեց ամիս, եթե մինչև հատուցման գումար վճարելու սկիզբը զինծառայողը չի հայտնաբերվել, կամ 3) զինծառայողը մարտական գործողությունների ժամանակ ստացած վնասվածքի կամ խեղման հետևանքով ստացել է առաջին կամ երկրորդ խմբի հաշմանդամություն։ Հատուցման դեպք չի համարվում այն դեպքը, երբ զինծառայողի զոհվելը (մահանալը) կամ հաշմանդամ դառնալը իր կողմից կատարված կանխամտածված օրինազանցության հետևանք է:
Զինծառայող են համարվում` 1) Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերում և (կամ) այլ զորքերում ժամկետային պարտադիր կամ պայմանագրային զինվորական ծառայություն անցնող կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված ու մարտական գործողություններին մասնակցող կամ մասնակցած անձը. 2) տարածքային պաշտպանությանը ներգրավված և մարտական գործողություններին մասնակցած կամ զինվորական ծառայության մեջ չգտնվող ու մարտական գործողություններին մասնակցելու նպատակով կամավորագրված և մարտական գործողություններին մասնակցող կամ մասնակցած անձը (կամավորագրված անձ):
Զինծառայողի զոհվելու (մահանալու) կամ անհայտ բացակայող ճանաչվելու դեպքում շահառու են համարվում զինծառայողի՝ • ամուսինը. • զավակը (զավակները). • ծնողը (ծնողները). • հատուցման դեպքը տեղի ունենալու օրվա դրությամբ 18 տարին չլրացած կամ անգործունակ ճանաչված կամ մինչև 23 տարեկան առկա ցերեկային ուսուցմամբ սովորող ուսանող քույրը և եղբայրը, ինչպես նաև զինծառայողի խնամքի տակ գտնված 18 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ քույրը և եղբայրը, եթե հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև 18 տարին լրանալը: Ընդ որում, քույրը և եղբայրը համարվում են շահառու, եթե նրանց ծնողները կամ միակ ծնողը մահացած են կամ ունեն աշխատանքային գործունեությամբ զբաղվելու կարողության առնվազն երրորդ աստիճանի սահմանափակում: Շահառուների բացակայության դեպքում շահառու է համարվում նաև այլ անձը, եթե դատական կարգով հաստատվել է, որ՝ 1) հատուցման դեպքը տեղի ունենալու օրվա դրությամբ այդ անձը եղել է զինծառայողի խնամքի տակ և ունեցել է հաշմանդամություն կամ աշխատանքային կենսաթոշակի իրավունք. 2) խնամել է զինծառայողին մինչև նրա 18 տարին լրանալը:
Հատուցում ստանալու համար հաշմանդամություն ունեցող զինծառայողը կամ զոհված/անհայտ բացակայող ճանաչված զինծառայողի ընտանիքի անդամը/շահառուն դիմում է ներկայացնում այն պետական մարմնին, որտեղ զինծառայողը նախկինում ծառայել է: Հաշմանդամության դեպքում պետք է ներկայացվի. • Դիմում • Զինծառայողին հաշմանդամ ճանաչելու մասին բժշկասոցիալական փորձաքննություն իրականացնող իրավասու պետական մարմնի տված տեղեկանքն ու ստացած վնասվածքի կամ խեղման պատճառական կապի մասին համապատասխան պետական մարմնի կենտրոնական ռազմաբժշկական հանձնաժողովի որոշումը. • Անձնագիրը կամ սոցիալական քարտը. • Հանրային ծառայության համարանիշը կամ հանրային ծառայության համարանիշ չստանալու վերաբերյալ տեղեկանք. • բնակության հաշվառման վայրի վերաբերյալ տեղեկանք` տրված բնակչության պետական ռեգիստրի համապատասխան ստորաբաժանման կողմից: Զոհված/անհայտ բացակայող ճանաչված զինծառայողի դեպքում պետք է ներկայացվի. • Դիմում. • մարտական գործողությունների ավարտից հետո 5 տարվա ընթացքում մահացած զինծառայողի մահվան պատճառական կապի մասին բժշկասոցիալական փորձաքննություն իրականացնող իրավասու պետական մարմնի տված տեղեկանքը` մարտական գործողությունների ժամանակ ստացած վնասվածքի կամ խեղման պատճառով զինծառայողի մահացած լինելու վերաբերյալ կամ օրենքով սահմանված կարգով զինծառայողին անհայտ բացակայող ճանաչվելու վերաբերյալ դատական ակտը. • Շահառու հանդիսացող անձանց անձնագրերը կամ սոցիալական քարտերը. • Շահառու հանդիսացող անձանց հանրային ծառայությունների համարանիշը կամ հանրային ծառայությունների համարանիշ չստանալու վերաբերյալ տեղեկանք. • Շահառու հանդիսացող անձանց բնակության հաշվառման վայրի վերաբերյալ տեղեկանք` տրված բնակչության պետական ռեգիստրի համապատասխան ստորաբաժանման կողմից. • Եթե շահառու է զինծառայողի կինը, ապա վերջիններիս ամուսնության վկայականը. • Եթե շահառու է/են (նաեւ) զինծառայողի երեխաները, ապա վերջիններիս ծննդյան վկայականները. • Եթե շահառու է/են զինծառայողի՝ 18 տարին չլրացած քույրը կամ եղբայրը՝ վերջինիս ծննդյան վկայականը. • Եթե շահառու է/են զինծառայողի՝ անգործունակ ճանաչված քույրտը կամ եղբայրը՝ անգործունակ ճանաչելու մասին դատական ակտը. • Եթե շահառու է/ են զինծառայողի՝ մինչև 23 տարեկան առկա ցերեկային ուսուցմամբ սովորող ուսանող քույրը և եղբայրը՝ ուսումնառության վերաբերյալ տեղեկանքը` տրված ուսումնական հաստատության կողմից. • Եթե շահառու է/են զինծառայողի՝ հաշմանդամ քույրը և եղբայրը՝ հաշմանդամության վերաբերյալ տեղեկանքը՝ տրված բժշկասոցիալական փորձաքննություն իրականացնող իրավասու պետական մարմնի կողմից. • Ամսական լրացուցիր գումար ստանալու իրավունք ունենալու դեպքում նաև լրացուցիչ գումարը ստանալու համար պահանջվող փաստաթղթերը:
Զոհվելու (մահանալու) կամ անհայտ բացակայող ճանաչվելու դեպքում` ա. պայմանագրային կամ պարտադիր զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված սպայական կազմի զինծառայողին՝ 82.000.000 դրամ, բ. պայմանագրային զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողին կամ տարածքային պաշտպանությանը ներգրավված կամ կամավորագրված անձին՝ 70.000.000 դրամ, գ. պարտադիր զինվորական ծառայության կրտսեր ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողին՝ 58.000.000 դրամ: Գումարի ամբողջ չափից 10մլն. դրամը տրամադրվում է միանվագ, իսկ մնացածը՝ ամսական հավասար վճարներով՝ 20 տարվա ընթացքում: Առողջությանը պատճառված վնասի հետևանքով՝ ա. պայմանագրային կամ պարտադիր զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված սպայական կազմի զինծառայողի առաջին խմբի հաշմանդամության դեպքում` 82.000.000 դրամ, բ. պայմանագրային զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողի կամ տարածքային պաշտպանությանը ներգրավված կամ կամավորագրված անձի առաջին խմբի հաշմանդամության դեպքում` 70.000.000 դրամ, գ. պարտադիր զինվորական ծառայության կրտսեր ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողի առաջին խմբի հաշմանդամության դեպքում` 58.000.000 դրամ, Գումարի ամբողջ չափից 10մլն. դրամը տրամադրվում է միանվագ, իսկ մնացածը՝ ամսական հավասար վճարներով՝ 20 տարվա ընթացքում: դ. պայմանագրային կամ պարտադիր զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված սպայական կազմի զինծառայողի երկրորդ խմբի հաշմանդամության դեպքում` 53.000.000 դրամ, ե. պայմանագրային զինվորական ծառայության կամ պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումներին ներգրավված ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողի կամ տարածքային պաշտպանությանը ներգրավված կամ կամավորագրված անձի երկրորդ խմբի հաշմանդամության դեպքում` 41.000.000 դրամ, զ. պարտադիր զինվորական ծառայության կրտսեր ենթասպայական և շարքային կազմերի զինծառայողի երկրորդ խմբի հաշմանդամության դեպքում` 29.000.000 դրամ: Գումարի ամբողջ չափից 5 մլն. դրամը տրամադրվում է միանվագ, իսկ մնացածը ամսական հավասար վճարներով՝ 20 տարվա ընթացքում:
Զինծառայողը կամ նրա ընտանիքի անդամներն ունեն լրացուցիչ ամսական 100 հազար դրամ ստանալու իրավունք, եթե հատուցման դեպքը տեղի ունենալու օրվա դրությամբ զինծառայողն ունի • երեք կամ ավելի՝ 18 տարին չլրացած երեխաներ կամ • 23 տարին չլրացած առկա ցերեկային ուսուցմամբ սովորող զավակներ կամ • 18 տարեկան կամ դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ զավակներ, եթե նրանք հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև 18 տարին լրանալը: Ամսական լրացուցիչ 100 հազար ՀՀ դրամ ստանալու իրավունք ունեցող անձը հատուցում ստանալու մասին դիմում ներկայացնելու հետ մեկտեղ պետք է ներկայացնի. • ամսական լրացուցիչ գումար ստանալու դիմում. • օրենքով սահմանված 18 տարին չլրացած երեխաների կամ չափահաս զավակների ծննդյան վկայականները. • չափահաս զավակների` ուսումնառության մեջ գտնվելու և ուսումնառության ժամկետի, կամ հաշմանդամություն ունենալու վերաբերյալ տեղեկանքները` տրված համապատասխանաբար ուսումնական հաստատության կամ բժշկասոցիալական փորձաքննություն իրականացնող իրավասու պետական մարմնի կողմից. • երրորդ երեխայի սաղմնավորման օրվա և հղիության ժամանակահատվածի վերաբերյալ տեղեկանք` տրված երեխայի մոր հղիության ընթացքը գրանցած բժշկական հաստատության կողմից: Ընդ որում, սույն կետում նշված տեղեկանքը ներկայացվում է միայն զոհված (մահացած) կամ անհայտ կորած զինծառայողի երեխայի մասով. • զինծառայողի և երեխայի մոր ամուսնության վկայականը, ինչպես նաև ամուսնալուծության հիմքով այդ ամուսնությունը դադարած չլինելու վերաբերյալ տեղեկանք` տրված քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման մարմնի կողմից: Ընդ որում, սույն կետում նշված փաստաթղթերը ներկայացվում են միայն զոհված (մահացած) կամ անհայտ կորած զինծառայողի երեխայի մասով. • օրենքով սահմանված 18 տարին չլրացած երեխաների կամ չափահաս զավակների նկատմամբ խնամակալություն հաստատված լինելու դեպքում` խնամակալության վերաբերյալ փաստաթուղթը և խնամակալի անձնագիրը, ինչպես նաև զինծառայողի կամ նրա ամուսնու կամ նրա օրինական ներկայացուցչի կամ լիազորված անձի անձնագիրը. • չափահաս զավակների համաձայնությունը` ամսական լրացուցիչ գումարը սույն մասում նախատեսված անձանցից որևէ մեկի անունով բացված բանկային հաշվին փոխանցելու, կամ նրանց ցանկությունը` ամսական լրացուցիչ գումարի իրենց հասանելիք չափն առանձնացնելու և նրանցից յուրաքանչյուրին առանձին վճարելու վերաբերյալ: • Եթե ամսական լրացուցիչ գումարը վճարելու ընթացքում զինծառայողն ունենում է նոր երեխա, կամ լրացել է երեխայի 18 տարին և նա սովորում է առկա ցերեկային ուսուցմամբ կամ նա ունի հաշմանդամություն, որը սահմանվել է մինչև նրա 18 տարին լրանալը, ապա համապատասխան պետական մարմնի սոցիալական ապահովության խնդիրներ իրականացնող ստորաբաժանում են ներկայացվում համապատասխանաբար նոր դիմում, նոր ծնված երեխայի ծննդյան վկայականը, ուսումնառության և հաշմանդամություն ունենալու վերաբերյալ տեղեկանքները: Ընդ որում, եթե առկա է` ամսական լրացուցիչ գումարն առանձնացնելու դեպք, ապա հատուցման հիմնադրամն իրականացնում է ամսական լրացուցիչ գումարի վճարման վերահաշվարկ` համապատասխան չափերով: Սույն կետում սահմանված պայմանների վերաբերյալ համապատասխան պետական մարմնի սոցիալական ապահովության խնդիրներ իրականացնող ստորաբաժանումը գրավոր տեղեկացնում է դիմում ներկայացրած անձին` վերջինիս կողմից դիմումը ներկայացնելու ժամանակ:
Եթե զինծառայողը դադարել է համարվել անհայտ բացակայող, ապա մինչև զինծառայողին անհայտ բացակայող համարելու դադարումը, միանվագ և ամսական հավասար վճարների ձևով վճարված գումարները ենթակա չեն վերադարձման:
Զինծառայողին անհայտ բացակայող ճանաչելու հիմքով շահառուներին միանվագ և (կամ) հավասարաչափ վճարների ձևով վճարված հատուցման գումարները ենթակա են շահառուների կողմից վերադարձման, եթե պարզվի՝ 1) զինծառայողն անհայտ կորել է՝ ա. զորամասը կամ ծառայության վայրը ինքնակամ թողնելու կամ բ. դասալքության կամ գ. կամովին գերի հանձնվելու կամ դ. մարտադաշտն ինքնակամ լքելու հետևանքով, և 2) վերը նշված հանգամանքները հաստատվել են դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով:
https://drive.google.com/file/d/1MRgRRE19j6d0ZstAxmb8rl-QddHfc7Nr/view?usp=sharing
Ուղեցույցը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում։
ԶՈՀՎԱԾ ԶԻՆԾԱՌԱՅՈՂԻ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐ
Հատուցում ստանալու իրավունք ունեն զոհված կամ անհայտ կորած զինծառայողի ամուսինը, ծնողը, զավակը: Որպես բացառություն՝ հատուցում կարող են ստանալ զոհված զինծառայողի քույրը և եղբայրը, եթե ծնողները կամ միակ ծնողը մահացած են կամ ունեն աշխատանքային գործունեությամբ զբաղվելու կարողության առնվազն երրորդ աստիճանի սահմանափակում, և եթե նշված քույրը/եղբայրը. 1) անչափահաս է, կամ 2) անգործունակ է ճանաչվել կամ 3) 23 տարեկանը չլրացած առկա ցերեկային ուսուցմամբ սովորող ուսանող է, կամ 4) հաշմանդամ է ճանաչվել մինչև 18 տարեկանը և գտնվել է զինծառայողի խնամքի տակ: Նշված շահառուների բացակայության դեպքում շահառու է համարվում նաև այլ անձը, եթե դատական կարգով հաստատվել է, որ՝ 1) հատուցման դեպքը տեղի ունենալու օրվա դրությամբ այդ անձը եղել է զինծառայողի խնամքի տակ և ունեցել է հաշմանդամություն կամ աշխատանքային կենսաթոշակի իրավունք. 2) խնամել է զինծառայողին մինչև նրա 18 տարին լրանալը: Հատուցում ստանալու գործընթացը նախապատրաստվում է ՀՀ պաշտպանության նախարարության, մասնավորապես՝ զինծառայողների սոցիալական պաշտպանության վարչության կողմից՝ տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների (մարզպետարաններ, համայնքապետարաններ) հետ համագործակցությամբ: Նշված մարմիններն օժանդակություն են ցուցաբերում փաստաթղթերի հավաքագրման և դիմումների լրացման հարցում: Առանձին խնդրահարույց դեպքերում նշված մարմիններին օժանդակություն է ցուցաբերում նաև ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակը: Այդուհանդերձ, ցանկության դեպքում զինծառայողի ընտանիքի անդամները ևս կարող են իրականացնել անհրաժեշտ փաստաթղթերի հավաքագրումը և դրանք ներկայացնել համապատասխան մարզպետարան կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին: Դիմելու դեպքում փաստաթղթերի հավաքագրման հարցում անհրաժեշտ օժանդակություն է ցուցաբերվում նաև հանրային պաշտպանի գրասենյակը (www.hpg.am ): Հանրային պաշտպանի գրասենյակը նաև անվճար իրավաբանական օգնություն է տրամադրում փաստաթղթերի հավաքագրման ընթացքում առաջացած այլ իրավական խնդիրների առնչությամբ (իրավաբանական փաստի ճանաչում և այլն):
Զոհված զինծառայողի ընտանիքի անդամներին օրենքով երաշխավորվում է անվճար իրավաբանական օգնությունը, որը տրամադրվում է ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակի կողմից: Իրավաբանական օգնությունը ստանալու համար անհրաժեշտ է դիմել գրասենյակի մոտակա նստավայր՝ ներկայացնելով կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը: Գրասենյակի նստավայրերի հասցեները և հեռախոսահամարները հասանելի են գրասենյակի ինտերնետային կայքում՝ www.hpg.am:
Մինչ հատուցում ստանալը զոհված զինծառայողի ընտանիքին հուղարկավորության ծախսերի հատուցման նպատակով տրվում է 700.000 (յոթ հարյուր հազար) ՀՀ դրամ: Եվս 1.400.000 (մեկ միլիոն չորս հարյուր հազար) ՀՀ դրամ տրվում է զոհված զինծառայողի գերեզմանի բարեկարգման, տապանաքարերի պատրաստման և տեղադրման ծախսերի հատուցման նպատակով՝ բացառությամբ «Եռաբլուր» պանթեոնում և այլ եղբայրական գերեզմանոցներում հուղարկավորվածների: Հատուցում ստանալու նպատակով շահառուն ներկայացնում է դիմում` համապատասխանաբար ՀՀ պաշտպանության նախարարության կամ ազգային անվտանգության ծառայության կամ ոստիկանության կամ քրեակատարողական ծառայության սոցիալական ապահովության խնդիրներ իրականացնող ստորաբաժանում (սոցիալական ապահովության վարչություն): Ընդ որում՝ ռազմական դրության ժամանակահատվածում հուղարկավորության ծախսերի հատուցման գումարն ստանալու դիմումը համապատասխան մարմնի սոցիալական ապահովության խնդիրներ իրականացնող ստորաբաժանում կարող է ներկայացվել նաև ՔԿԱԳ (ЗАГС) մարմնի միջոցով՝ մահվան վկայականը ՔԿԱԳ-ից ստանալուն զուգահեռ, կամ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության ծառայության տարածքային ստորաբաժանումների միջոցով: Հատուցման գումարը վճարվում է բանկային փոխանցման միջոցով, որի մասին իրազեկվում է երկու աշխատանքային օրվա ընթացքում պատվիրված նամակով:
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, հոգեբանական կենտրոնների, այդ թվում՝ «Ժեստ» հոգեբանական կենտրոնի հետ համագործակցությամբ, հոգեբանական ծառայություններ է ցուցաբերում մարտական գործողությունների մասնակիցներին, զոհված, անհայտ կորած և գերեվարված զինծառայողների ընտանիքի անդամներին: Օգնությունը տրամադրվում է նաև այցելությունների միջոցով: Այդպիսի աջակցություն ստանալու համար դիմումներ կարող են ներկայացվել ինչպես ուղղակիորեն նշված հոգեբանական 7 կենտրոններին, այնպես էլ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովին: Հոգեբանական աջակցություն են ցուցաբերում նաև Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպություններ:
ՎԻՐԱՎՈՐՈՒՄ ՍՏԱՑԱԾ ԶԻՆԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐ
Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության գործողությունների մասնակիցների համար պետության կողմից երաշխավորված է բժշկական օգնություն և սպասարկում: Դրան զուգահեռ, ՀՀ պաշտպանության մարտական գործողություններին մասնակցելիս կամ հակառակորդի հետ շփման գծում մարտական հերթապահություն կամ հատուկ առաջադրանք կամ ծառայողական պարտականություններ կատարելիս վնասվածք կամ խեղում կամ դրանց հետևանքով հիվանդություն ստացած զինծառայողների համար երաշխավորվում է ՀՀ պետական բյուջեի միջոցների հաշվին երկարաժամկետ վերականգնողական ծրագրեր: Աջակցող միջոցների տրամադրման համար անձն անձամբ կամ ներկայացուցչի միջոցով գրավոր դիմում է համապատասխան կազմակերպությանը:
«Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ժամանակ զինծառայողների կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցման մասին» օրենքի համաձայն՝ համանուն հիմնադրամից հատուցում ստանալու իրավունք ունեն նաև 1-ին կամ 2-րդ կարգի հաշմանդամություն ստացած զինծառայողները: Հատուցման համար հիմք է հանդիսանում զինծառայողին հաշմանդամ ճանաչելու մասին բժշկասոցիալական փորձաքննություն (ԲՍՓ) իրականացնող իրավասու պետական մարմնի տված տեղեկանքն ու ստացած վնասվածքի կամ խեղման պատճառական կապի մասին համապատասխան պետական մարմնի կենտրոնական ռազմաբժշկական հանձնաժողովի (ԿՌԲՀ) որոշումը: Հատուցում ստանալու գործընթացը նախապատրաստվում է ՀՀ պաշտպանության նախարարության, մասնավորապես՝ զինծառայողների սոցիալական պաշտպանության վարչության կողմից՝ տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ համագործակցությամբ: Նշված մարմինները օժանդակություն են ցուցաբերում փաստաթղթերի հավաքագրման և դիմումների լրացման հարցում: Առանձին խնդրահարույց դեպքերում նշված մարմիններին օժանդակություն է ցուցաբերում նաև ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակը: Այդուհանդերձ, ցանկության դեպքում հաշմանդամություն ստացած զինծառայողները ևս կարող են իրականացնել անհրաժեշտ փաստաթղթերի հավաքագրումը և դրանք ներկայացնել համապատասխան մարզպետարան կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին (համայնքապետարան): Դիմելու դեպքում փաստաթղթերի հավաքագրման հարցում 8 անհրաժեշտ օժանդակություն է ցուցաբերում նաև հանրային պաշտպանի գրասենյակը (www.hpg.am): Հանրային պաշտպանի գրասենյակը նաև անվճար իրավաբանական օգնություն է տրամադրում փաստաթղթերի հավաքագրման ընթացքում առաջացած այլ իրավական խնդիրների առնչությամբ (իրավաբանական փաստի ճանաչում և այլն):
Զինծառայողների և մարտական գործողությունների մասնակիցների հաշմանդամության կարգը որոշվում և սահմանվում է ընդհանուր կարգով՝ ՀՀ կառավարության 02.03.2006թ. թիվ 276-Ն որոշման համաձայն: Առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ հաշմանդամության պատճառը (ՀՀ պաշտպանության ժամանակ կամ զինվորական ծառայության ժամանակ կամ զինվորական պարտականությունները կատարելիս համապատասխան հիվանդությունը, խեղումը կամ վնասվածքը ստացած լինելը) սահմանվում է կենտրոնական ռազմաբժշկական հանձնաժողովի (ԿՌԲՀ) կողմից տրված եզրակացության հիման վրա: Ընդ որում, ռազմական դրության ժամանակ ԿՌԲՀ-ի կողմից զինծառայողների և (կամ) մարտական գործողություններին կամավոր հիմունքներով մասնակցող քաղաքացիների վերաբերյալ համապատասխան պատճառական կապի որոշումը կարող է ընդունվել պարզեցված ընթացակարգով՝ առանց մի շարք փաստաթղթերի առկայության:
ՀՀ կառավարության 17.12.2020թ. թիվ 2073-Լ որոշմամբ հաստատվել է ռազմական գործողությունների հետևանքով վնասվածք կամ խեղում ստացած զինծառայողների աջակցության միջոցառում: Աջակցության միջոցառումից կարող են օգտվել այն զինծառայողները, որոնց ստացած խեղումը կամ վնասվածքը կարող է հանգեցնել անձի կենսագործունեության սահմանափակման և սոցիալական պաշտպանության անհրաժեշտության, ինչի հետևանքով կարող են ճանաչվել «Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ժամանակ զինծառայողների կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցման մասին» օրենքով շահառու՝ «Զինծառայողների կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցման հիմնադրամ»-ի խորհրդի 2017թ. մարտի 2-ի թիվ 9 որոշման 9-րդ կետով սահմանված վնասվածքներից որևէ մեկի հետևանքով. Դրանք են՝ 1) ստամոքսի լրիվ հեռացում, 2) մեկ թոքի հեռացում, 3) անդամահատված ծայրատներ, ա. զույգ սրունքների ամպուտացիոն ծայրատ, բ. սրունքի ամպուտացիոն ծայրատ՝ համակցված դաստակի կամ նախաբազկի ամպուտացիոն ծայրատի հետ, գ. ազդրի կարճ (8 սմ) ծայրատ կամ էկզարտիկուլյացիա, դ. պրոթեզավորման ոչ ենթակա ազդրի ամպուտացիոն ծայրատ, 9 ե. զույգ ազդրերի ամպուտացիոն ծայրատ՝ վերին մեկ երրորդի սահմանում, զ. վերին վերջույթի և ազդրի ամպուտացիոն ծայրատներ, է. ստորին վերջույթի ամպուտացիոն ծայրատ՝ համակցված մեկ աչքի կուրության հետ, ը. զույգ դաստակների մատների բացակայություն, թ. զույգ վերին վերջույթների ամպուտացիոն ծայրատներ, ժ. վերին վերջույթի ամպուտացիոն ծայրատ՝ զուգակցված մեկ աչքի կուրության հետ, 4) կոկորդի հեռացում, 5) միզապարկի հեռացում, 6) հաստ և ուղիղ աղու հեռացում՝ հակաբնական հետանցքի տեղադրումով, 7) երկու աչքերի անվերադարձ կուրություն, 8) երկու ակնագնդերի բացակայություն, 9) խլության առաջացում, խոսքի բացակայությամբ, 10) համակցված ողնաշար-ողնուղեղային վնասվածք տրավմա՝ ողնուղեղի սալջարդով և ողնուղեղի ամբողջականության խախտումով (արտահայտված պարեզներ 2 կամ ավելի ծայրանդամների, պարապլեգիա, հեմիպլեգիա, տրիպլեգիա, տետրապլեգիա), 11) ծանր գանգուղեղային վնասվածքներ՝ ուղեկցվող հոգեկան կամ նյարդաբանական արտահայտված համախտանիշներով՝ հոգեկան կամ շարժողական: Նման վնասվածք կամ խեղում ստացած զինծառայողների տվյալների հավաքագրումն իրականացվում է ՀՀ պաշտպանության նախարարության կողմից՝ ՀՀ առողջապահության նախարարության միջոցով, վիրավոր զինծառայողների բժշկական օգնությանը և սպասարկմանը ներգրավված բժշկական կազմակերպություններից: Աջակցության միջոցառման հնարավոր շահառուները պարտավոր չեն լրացուցիչ այցելել ՀՀ պաշտպանության նախարարության ստորաբաժանումներ: Չնայած դրան, այն անձինք, որոնք ռազմական գործողությունների հետևանքով ստացել են վերը նշված վիրավորումներից որևէ մեկը, կարող են տվյալները (անուն, ազգանուն, հայրանուն, հեռախոսահամար և էպիկրիզի կամ էպիկրիզների պատճեններ) ուղարկել [email protected] էլեկտրոնային փոստի հասցեով:
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, հոգեբանական կենտրոնների, այդ թվում՝ «Ժեստ» հոգեբանական կենտրոնի հետ համագործակցությամբ, հոգեբանական ծառայություններ է ցուցաբերում մարտական գործողությունների մասնակիցներին, զոհված, անհայտ կորած և գերեվարված զինծառայողների ընտանիքի անդամներին: Օգնությունը տրամադրվում է նաև այցելությունների միջոցով: Այդպիսի աջակցություն ստանալու համար կարող է դիմում ներկայացվել ինչպես ուղղակիորեն նշված հոգեբանական կենտրոններին, այնպես էլ՝ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովին: Հոգեբանական աջակցություն են տրամադրում նաև Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպություններ:
ԳԵՐԵՎԱՐՎԱԾ ԶԻՆԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ԵՎ ՊԱՏԱՆԴԱՌՎԱԾ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆՑ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐ
Անձի գերեվարված կամ պատանդ վերցված լինելու մասին տեղեկություններ ստանալու նպատակով նշված անձանց ընտանիքի անդամները կարող են դիմել ՀՀ պաշտպանության նախարարի որոշմամբ ստեղծված՝ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողով: Հանձնաժողովը զբաղվում է մարտական գործողությունների ընթացքում գերության մեջ հայտնված կամ գտնվելու վայրն անհայտ զինծառայողների և այլ անձանց տվյալների ճշտման և հավաքագրման հարցերով:
Գերեվարման հանգամանքը հաստատվելու կամ դա ապացուցող հավաստի տվյալների առկայության դեպքում խոշտանգումներից կամ այլ վատ վերաբերմունքից գերեվարված զինծառայողի կամ պատանդ վերցված քաղաքացիական անձի պաշտպանվածությունը միջազգային գործիքակազմով ապահովելու, մասնավորապես՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից այդ նպատակով հրատապ միջոց կիրառելու համար, անհրաժեշտ է դիմել ՄԻԵԴ-ում Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցչի գրասենյակ կամ այդպիսի գործերով փորձառություն ունեցող փաստաբանների:
Ուղղակիորեն որևէ սոցիալական աջակցություն սահմանված չէ գերության մեջ գտնվող զինծառայողների կամ պատանդ վերցված քաղաքացիական անձանց ընտանիքի անդամների համար: Եթե զինծառայողի գերեվարման հանգամանքը հաստատված չէ պաշտոնապես, վերջինիս ընտանիքի անդամները կարող են օգտվել անհայտ կորած զինծառայողների ընտանիքի անդամների համար նախատեսված սոցիալական աջակցության ծրագրերից: Միաժամանակ, գերության մեջ գտնվելու պատճառով զինվորական պաշտոնից ազատված և կադրերի տրամադրության տակ թողնված զինծառայողների համար կադրերի տրամադրության տակ թողնելու ժամանակահատվածում պահպանվում է պաշտոնային դրույքաչափը:
Գերեվարման հանգամանքների վերաբերյալ այնպիսի տեղեկությունների առկայության դեպքում, որոնք վերաբերում են պատասխանատու անձանց կողմից ենթադրաբար կատարված հանցավոր արարքներին, անհրաժեշտ է դրանք ներկայացնել քրեական հետապնդման մարմիններին, օրինակ՝ դատախազությանը, քննչական մարմիններին, ոստիկանությանը կամ ռազմական ոստիկանությանը, օրենքով սահմանված ընթացակարգերով ստուգման ենթարկելու համար:
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, հոգեբանական կենտրոնների, այդ թվում՝ «Ժեստ» հոգեբանական կենտրոնի հետ համագործակցությամբ, հոգեբանական ծառայություններ է ցուցաբերում մարտական գործողությունների մասնակիցներին, զոհված, անհայտ կորած և գերեվարված զինծառայողների ընտանիքի անդամներին: Օգնությունը տրամադրվում է նաև այցելությունների միջոցով: Այդպիսի աջակցություն ստանալու համար կարող եք դիմել ինչպես ուղղակիորեն նշված հոգեբանական կենտրոններին, այնպես էլ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովին: Հոգեբանական աջակցություն են ցուցաբերվում նաև Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպությունների կողմից:
ԱՆՀԱՅՏ ԿՈՐԱԾ ԶԻՆԾԱՌԱՅՈՂՆԵՐԻ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐ
Անհայտ կորած անձի վերաբերյալ տեղեկություններ ստանալու նպատակով նշված անձանց ընտանիքի անդամները կարող են դիմել ՀՀ պաշտպանության նախարարի որոշմամբ ստեղծված «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողով: Նշված հանձնաժողովը զբաղվում է մարտական գործողությունների ընթացքում գերության մեջ հայտնված կամ գտնվելու վայրն անհայտ զինծառայողների և այլ անձանց տվյալների ճշտման և հավաքագրման հարցերով: Միաժամանակ, անհայտ կորած անձի վերաբերյալ տվյալներ ունենալու դեպքում ևս անհրաժեշտ է ներկայացնել դրանք հանձնաժողովին՝ տվյալների համակարգվածությունը ապահովելու համար:
Ներկայումս անհայտ կորած զինծառայողների և այլ անձանց մարմինների հայտնաբերման գործընթացին նաև հնարավորություն է տրվում մասնակցել նշված անձանց հարազատներին: Գործընթացին մասնակցելու համար անհրաժեշտ է դիմել ՀՀ պաշտպանության նախարարի որոշմամբ ստեղծված՝ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողով, կամ Արցախի Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարություն:
Դիերի նույնականացումը կատարվում է համապատասխան փորձաքննությունների իրականացմամբ: Նույնականացման համար նմուշ տրամադրելու համար անհրաժեշտ է մոտենալ «Դատաբժշկական գիտագործնական կենտրոն» ՊՈԱԿ (ք. Երևան, Հերացու փող., 5/1 շենք): Ընթացիկ հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալու համար ևս անհրաժեշտ է դիմել նշված կենտրոն (հեռ.՝ 010-56-71-08), կամ ՀՀ պաշտպանության նախարարի որոշմամբ ստեղծված՝ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողով:
Ռազմական գործողությունների կապակցությամբ անհայտ կորած զինծառայողը կամ այլ քաղաքացին շահագրգիռ անձանց դիմումով կարող է դատարանի կողմից անհայտ բացակայող ճանաչվել, եթե երեք ամսվա ընթացքում տեղեկություններ չկան զինծառայողի կամ այլ քաղաքացու գտնվելու վայրի մասին: Նշված ժամկետը լրանալուց հետո դատարան դիմելու հետ կապված իրավաբանական օգնություն ստանալու նպատակով շահառու անձինք կարող են դիմել ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակ (www.hpg.am):
Ռազմական գործողությունների կապակցությամբ անհայտ կորած զինծառայողի ընտանիքի անդամները զինծառայողի անհայտ բացակայող ճանաչվելու դեպքում օգտվում են զոհված զինծառայողի ընտանիքի անդամների համար նախատեսված երաշխիքներից, այդ թվում՝ Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամից հատուցում ստանալու իրավունքից: Հատուցումը, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ երաշխիքներն և արտոնություններն տրամադրվում է դատարանի կողմից զինծառայողին անհայտ բացակայող ճանաչելուց հետո:
Կառավարության 10.12.2020թ. թիվ 2001-Լ որոշմամբ նախատեսվել է սոցիալական աջակցություն անհետ կորած զինծառայողների ընտանիքների անդամներին ամսական 300.000 (երեք հարյուր հազար) ՀՀ դրամի չափով մինչև դատարանի կողմից զինծառայողին անհայտ բացակայող ճանաչելը: Նշված աջակցությունը ստանալու գործընթացը կազմակերպվում է Կառավարության 24.12.2020թ. թիվ 2180-Լ որոշմամբ սահմանված կարգով համապատասխան գերատեսչությունների կողմից: Գործընթացը սկսվում է ՀՀ պաշտպանության նախարարի որոշմամբ ստեղծված՝ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովի կողմից գտնվելու վայրն անհայտ զինծառայողների անվանացանկը համապատասխան գերատեսչության (ՊՆ, ոստիկանություն, ԱԻՆ) սոցիալական ապահովության խնդիրներ իրականացնող ստորաբաժանմանը տրամադրելով: Շահագրգիռ անձինք գործընթացի ընթացքի նկատմամբ հետևողականություն ցուցաբերելու ցանկություն ունենալու դեպքում պետք է յուրաքանչյուր փուլում դիմեն համապատասխան մարմնին՝ սկսելով հանձնաժողովից՝ ճշտելով, թե արդյոք համապատասխան զինծառայողն ընդգրկված է գտնվելու վայրն անհայտ զինծառայողների անվանացանկում:
Անհայտ կորելու հանգամանքների վերաբերյալ այնպիսի տեղեկությունների առկայության դեպքում, որոնք վերաբերում են պատասխանատու անձանց կողմից ենթադրաբար կատարված հանցավոր արարքներին, անհրաժեշտ է դրանք ներկայացնել քրեական հետապնդման մարմիններին, օրինակ՝ դատախազությանը, քննչական մարմիններին, ոստիկանությանը կամ ռազմական ոստիկանությանը, օրենքով սահմանված ընթացակարգերով ստուգման ենթարկելու համար:
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, հոգեբանական կենտրոնների, այդ թվում՝ «Ժեստ» հոգեբանական կենտրոնի հետ համագործակցությամբ, հոգեբանական ծառայություններ է ցուցաբերում մարտական գործողությունների մասնակիցներին, զոհված, անհայտ կորած և գերեվարված զինծառայողների ընտանիքի անդամներին: Օգնությունը տրամադրվում է նաև այցելությունների միջոցով: Այդպիսի աջակցություն ստանալու համար անհրաժեշտ է դիմել ինչպես ուղղակիորեն նշված հոգեբանական կենտրոններին, այնպես էլ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովին: Հոգեբանական աջակցություն են ցուցաբերում նաև Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպություններ:
ԱՌՈՂՋԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ (ՎՆԱՍՎԱԾՔ) ՍՏԱՑԱԾ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԱՆՁԻՆՔ
Կառավարության 01.10.2020թ. թիվ 1625-Ն որոշմամբ լրացում է կատարվել «Պետության կողմից երաշխավորված անվճար պայմաններով բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» Կառավարության 04.03.2004թ. թիվ 318-Ն որոշման մեջ և արդյունքում սահմանվել է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կամ Արցախի Հանրապետությունում հայտարարված արտակարգ իրավիճակներում կամ ռազմական կամ ահաբեկչական գործողությունների արդյունքում տուժած անձանց բժշկական օգնությունն ու սպասարկումն իրականացվում է պետության կողմից երաշխավորված անվճար պայմաններով:
ՏԵՂԱՀԱՆՎԱԾ ԱՆՁԻՆՔ
Կառավարության կողմից միանվագ դրամական օգնություն է նախատեսված Արցախի Հանրապետության բոլոր քաղաքացիների համար 68.000 ՀՀ դրամի չափով, ինչպես նաև կեցավայրի համար տրամադրվում է միանվագ լրացուցիչ աջակցություն՝ 15.000 դրամ: Արցախի հաշվառում ունեցող հետևյալ քաղաքացիները չեն կարող հանդիսանալ այդ միջոցառման շահառու՝ 1) Արցախի պետական կամ համայնքային բյուջեից աշխատավարձ ստացող անձինք 2) Հայաստանի Հանրապետությունում աշխատող անձինք կամ անհատ ձեռնարկատերեր 3) 18-58 տարեկան արական սեռի անձինք (բացառությամբ 1-ին և 2-րդ կարգի հաշմանդամների): Աջակցությունը տրամադրվում է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության ծառայության www.օոliոe.ssa.am կայքէջի միջոցով ներկայացված էլեկտրոնային դիմումի հիման վրա: Միանվագ դրամական օգնությունը տրամադրվում է Հայփոստի կամ Արցախփոստի միջոցով: Ծրագրի մանրամասները հասանելի են հետևյալ հղմամբ՝ https://www.gov.am/am/support-measures/:
Կառավարության կողմից միանվագ 300.000 դրամի չափով աջակցություն է տրամադրվում Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած Արցախի համայնքներում 15 հաշվառում ունեցող և մինչև 2020թ. սեպտեմբերի 27-ն առնվազն վերջին 3 ամիսը փաստացի այնտեղ բնակված Արցախի յուրաքանչյուր չափահաս և անչափահաս քաղաքացու: Աջակցությունը տրամադրվում է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության ծառայության օոliոe.ssa.am կայքէջի միջոցով ներկայացված էլեկտրոնային դիմումի հիման վրա: Միանվագ դրամական օգնությունը տրամադրվում է Հայփոստի կամ Արցախփոստի միջոցով: Ծրագրի մանրամասները հասանելի են հետևյալ հղմամբ՝ https://www.gov.am/am/support-measures/:
Կառավարության կողմից միանվագ 250.000 դրամի չափով աջակցություն է տրամադրվում Արցախի բնակավայրի հասցեով հաշվառված և մինչև 2020թ. սեպտեմբերի 27-ն առնվազն վերջին 3 ամիսը փաստացի բնակված քաղաքացիներին (այդ թվում՝ մինչև 18 տարեկան երեխաներին), եթե պատերազմի պատճառած ավերածությունների հետևանքով կամ այլ պատճառներով հաշվառման վայրի հասցեում գտնվող բնակելի անշարժ գույքը դարձել է բնակության համար ոչ պիտանի։ Միջոցառման շահառու անչափահաս երեխաներին միանվագ դրամական օգնությունը տրամադրվում է ծնողին, եթե ծնողը միջոցառման շահառու է։ Աջակցությունը տրամադրվում է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության ծառայության www.օոliոe.ssa.am կայքէջի միջոցով ներկայացված էլեկտրոնային դիմումի հիման վրա: Միանվագ դրամական օգնությունը տրամադրվում է Հայփոստի կամ Արցախփոստի միջոցով: Ծրագրի մանրամասները հասանելի են հետևյալ հղմամբ՝ https://www.gov.am/am/support-measures:
Կառավարության կողմից իրականացվում են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած համայնքներում հաշվառված ՀՀ-ում գտնվող գործազուրկ անձանց աջակցման ծրագիր՝ աշխատանքային փորձ ձեռք բերելու, աշխատաշուկայում առավել մրցունակ դառնալու և աշխատանքի տեղավորվելու նպատակով: Միջոցառման շրջանակում գործատու իրավաբանական անձի կամ անհատ ձեռնարկատիրոջ և շահառուի միջև կնքվում է աշխատանքային պայմանագիր։ Գործազուրկ անձին վճարվում է ամսական աշխատավարձ` 100.000 ՀՀ դրամի չափով, իսկ աշխատանքային փորձի ձեռքբերման գործընթացը կազմակերպող մասնագետին՝ 34.000 ՀՀ դրամի չափով գումար: Գործազուրկ անձը կարող է լինել միջոցառման շահառու մեկ անգամ` 3 ամիս տևողությամբ: 16 Մեկ այլ միջոցառմամբ նախատեսվում է ապահովել նշված անձանց ժամանակավոր զբաղվածությունը: Միջոցառումն իրականացվում է համայնքի ղեկավարի կամ նրա ներկայացուցչի ներկայացրած վարձատրվող հասարակական աշխատանքների կազմակերպման ծրագրի նախագծի հիման վրա։ Համայնքի ղեկավարը կամ նրա ներկայացուցիչը յուրաքանչյուր շահառուի հետ կնքում է աշխատանքային կամ քաղաքացիաիրավական պայմանագիր: Շահառուին՝ օժանդակ աշխատանքներ կատարելու համար մեկ աշխատանքային օրվա համար վճարվում է 8.000 ՀՀ դրամ (ներառյալ եկամտային հարկը, դրոշմանիշային վճարը, ինչպես նաև օրենքով սահմանված դեպքերում` նպատակային սոցիալական վճարը): Աշխատավարձը վճարվում է աշխատած լրիվ օրերի համար: Շահառուն չի կարող միաժամանակ ընդգրկվել մեկից ավելի վարձատրվող հասարակական աշխատանքներում։
Կենցաղային նվազագույն կարիքների ապահովման հարցերով աջակցություն ստանալու համար կարելի է դիմել սոցիալական աջակցության տարածքային մարմիններին, տվյալ դեպքում՝ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին (համայնքապետարաններ): Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպություններ, ինչպես նաև առանձին հոգեբանական կենտրոններ անվճար հոգեբանական աջակցություն են ցուցաբերում Արցախից տեղահանված անձանց: Դրան զուգահեռ, մի շարք հասարակական կազմակերպություններ և խմբեր աջակցություն են տրամադրում նաև կենցաղային հարցերի առնչությամբ, անհրաժեշտության դեպքում տրամադրելով իրեր, հագուստ, անկողնային պարագաներ, տաքացուցիչներ:
Հայաստանի Հանրապետությունում գտնվող երեխաների կրթությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է դիմել փաստացի բնակության վայրի մոտ կրթական հաստատություն (դպրոց):
ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆՑ ՇՐՋԱՆՈՒՄ ԶՈՀԵՐԻ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐ ԵՎ ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅՈՒՆ ՁԵՌՔ ԲԵՐԱԾ ԱՆՁԻՆՔ
Քաղաքացիական անձանց շրջանում զոհերի ընտանիքներին և հաշմանդամություն ձեռք բերած անձանց Կառավարության կողմից միանվագ դրամական օգնության ձևով տրամադրվում է սոցիալական աջակցություն՝ հետևյալ չափերով 1) առաջին խմբի հաշմանդամություն ձեռք բերելու դեպքում` 3.000.000 դրամի չափով. 2) երկրորդ խմբի հաշմանդամություն ձեռք բերելու դեպքում` 2.000.000 դրամի չափով. 17 3) երրորդ խմբի հաշմանդամություն ձեռք բերելու դեպքում` 1.000.000 դրամի չափով. 4) հաշմանդամ երեխայի կարգավիճակ ձեռք բերելու դեպքում՝ 3.000.000 դրամի չափով. 5) զոհված քաղաքացիական անձանց ընտանիքների դեպքում՝ 5.000.000 դրամի չափով: Դիմումը ներկայացվում է էլեկտրոնային եղանակով՝ www.e-request.am էլեկտրոնային հարցումների միասնական հարթակի կամ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության www.mlsa.am պաշտոնական կայքէջի «Գրեք նամակ» բաժնի միջոցով մինչև 2021 թվականի ապրիլի 1-ը: Աջակցությունը փոխանցվում է շահառուի բանկային հաշվեհամարին:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶՈՒՄ ՀՐԵՏԱԿՈԾՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ԳՈՒՅՔԱՅԻՆ ՎՆԱՍ ԿՐԱԾ ԱՆՁԻՆՔ
Կառավարությունը փոխհատուցում է տրամադրում ՀՀ Սյունիքի մարզի համայնքների այն բնակիչներին, որոնց պատկանող անշարժ գույքին 2020թ. սեպտեմբերի 27-ից Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմի ընթացքում հրետակոծության հետևանքով հասցվել է վնաս: Օժանդակությունը տրվում է միանվագ դրամական օգնության ձևով՝ կախված գույքին պատճառված վնասի չափից: Աջակցությունից օգտվելու համար անհրաժեշտ է գրավոր դիմում է ներկայացնել մարզպետարան: Աջակցությունը փոխանցվում է շահառուի բանկային հաշվեհամարին: Բացի այդ, Ադրբեջանի դեմ հատուցման պահանջ ներկայացնելու համար անհրաժեշտ է դիմել ՄԻԵԴ-ում ՀՀ ներկայացուցչություն կամ ՄԻԵԴ դիմելու փորձառություն ունեցող փաստաբանների:
ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐ
«Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» օրենքով Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության գործողությունների մասնակիցների համար նախատեսված են բազմաթիվ երաշխիքներ և արտոնություններ, այդ թվում՝ անվճար բժշկական օգնություն և սպասարկում, կրթության բնագավառում արտոնություններ: Նշված արտոնություններից օգտվելու հետ կապված խնդիրներ առաջանալու դեպքում անհրաժեշտ 18 է դիմել իրավունքների պաշտպանության միջոցների, այդ թվում՝ իրավասու մարմինների գործողությունների (անգործության) բողոքարկում: Իրավական խնդիրների դեպքում նշված անձինք կարող են դիմել հանրային պաշտպանի գրասենյակ (www.hpg.am), որտեղ նշված խմբի անձանց համար երաշխավորվում է անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրումը:
Աշխատանքային օրենսգրքի և «Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» օրենքով սահմանված են զորակոչված կամ կամավորագրված անձանց վարձատրության կանոնները: Աշխատողն ազատվում է աշխատանքային պարտականությունների կատարումից, պահպանելով աշխատատեղը (պաշտոնը), զորահավաքներին մասնակցելու ժամանակահատվածում: Նշված հիմքով աշխատանքային պարտականությունների կատարումից ազատված աշխատողին վճարվում է կամ հատուցվում է միջին աշխատավարձը այն մարմնի կողմից, որի առաջադրած պարտականությունները կատարում է աշխատողը, իսկ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատողների միջին աշխատավարձը վճարվում է աշխատողի հիմնական աշխատատեղից: Որպես զինվորական ծառայության մեջ չգտնվող անձ (կամավորական)՝ կամավորական հիմունքներով Հայաստանի Հանրապետության, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության կամ պաշտպանության ոլորտում պետական լիազոր մարմնի հետ ռազմական փոխօգնության պայմանագրերի հիման վրա այլ երկրների պաշտպանության մարտական գործողություններին մասնակիցը ևս ազատվում է աշխատանքային պարտականությունների կատարումից` պահպանելով աշխատատեղը (պաշտոնը): Այս դեպքում աշխատանքային պարտականությունների կատարումից աշխատողն ազատվում է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ոլորտում պետական լիազոր մարմնի (ՊՆ-ի) տրամադրած՝ կամավորական համարվելու մասին տեղեկանքի հիման վրա, իսկ աշխատանքային պարտականությունների կատարումից ազատված ժամանակահատվածի համար աշխատողի վարձատրությունը որոշվում է կողմերի համաձայնությամբ կամ կոլեկտիվ պայմանագրով: Աշխատանքային օրենսգիրքն արգելում է գործատուին իր նախաձեռնությամբ լուծել աշխատանքային պայմանագիրն աշխատողի հետ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից աշխատողի վրա դրված պարտականությունների կատարման ժամանակահատվածում: Գործատուն կարող է լուծել աշխատանքային պայմանագիրն աշխատանքային օրենդրությամբ սահմանված հիմքերով, եթե նշված ժամանակահատվածի ավարտից հետո աշխատողը չի ներկայանում աշխատանքի: Աշխատանքից ազատելու, վարձատրության կամ աշխատանքային այլ վեճեր առաջանալու դեպքում առաջարկվում է դիմել ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակ (www.hpg.am), որտեղ պաշտպանության մարտական գործողությունների մասնակցած անձանց համար երաշխավորվում է անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրումը:
«Փաստաբանության մասին» օրենքով Հայաստանի Հանրապետության սահմանների պաշտպանության ժամանակ մարտական գործողությունների մասնակիցների համար երաշխավորվում է անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրումը, ուստի ինչպես ռազմական գործողությունների մեկնելու առնչությամբ առաջացած իրավական խնդիրների, այդ թվում՝ տարատեսակ պարտավորությունների առնչությամբ, այնպես էլ յուրաքանչյուր իրավական բնույթի հարցով նշված խմբի անձինք կարող են դիմել ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակ:
ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, հոգեբանական կենտրոնների, այդ թվում՝ «Ժեստ» հոգեբանական կենտրոնի հետ համագործակցությամբ, հոգեբանական ծառայություններ է ցուցաբերում մարտական գործողությունների մասնակիցներին, զոհված, անհայտ կորած և գերեվարված զինծառայողների ընտանիքի անդամներին: Օգնությունը տրամադրվում է նաև այցելությունների միջոցով: Այդպիսի աջակցություն ստանալու համար անհրաժեշտ է դիմել ինչպես ուղղակիորեն նշված հոգեբանական կենտրոններին, այնպես էլ «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողովին: Հոգեբանական աջակցություն են ցուցաբերում նաև Հայաստանում գործող մի շարք հասարակական կազմակերպություններ:
ՀՀ փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակ հեռ.՝ 010 600 713 Viber (+374) 33 600 714 010 600 714 WhatsApp (+374) 33 600 714 010 600 715 Skype (+374) 33 600 714 կայք www.advocates.am www.hpg.am ՀՀ պաշտպանության նախարարություն ԹԵԺ ԳԻԾ 1-28, 1-88, 012-21-00-00 ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն ԹԵԺ ԳԻԾ 1-14 «Մարտական գործողությունների ընթացքում գերեվարված, անհետ կորած զինծառայողների և այլ անձանց» հանձնաժողով հեռ.՝ 010-28-54-25, 010-28-37-42, 010-28-12-94, հասցե՝ ք. Երևան, Ուլնեցու 56/6 «Դատաբժշկական գիտագործնական կենտրոն» ՊՈԱԿ հասցե՝ ք. Երևան, Հերացու փող., 5/1 շենք հեռ.՝ (010) 54-26-00 Աջակցության ծրագրերի դիմումների ներկայացման կայքէջ www.օոliոe.ssa.am
http://advocates.am/images/lureri_nkarnem/2021/Uxecuyc.PDF
Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեան համաձայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներէն ծնած երեխան Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի է: Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի են նաեւ օրէնքին համապատասխան Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստացած անձերը:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ձեռք կը բերուի` 1) քաղաքացիութեան ճանաչումով. 2) ծնունդով. 3) քաղաքացիութիւն ստանալու միջոցով. 4) քաղաքացիութիւնը վերականգնելու միջոցով. 5) քաղաքացիութեան խմբային ձեռքբերման միջոցով. 6) Հայաստանի Հանրապետութեան միջազգային պայմանագիրերով նախատեսուած հիմքերով. 7) օրէնքով նախատեսուած այլ հիմքերով:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներ կը ճանչցուին` 1) Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մշտապէս բնակող նախկին ՀԽՍՀ քաղաքացիները, որոնք մինչեւ Սահմանադրութեան ուժի մէջ մտնելը չեն ունեցած այլ պետութեան քաղաքացիութիւն կամ հրաժարած են անկէ` «ՀՀ քաղաքացիութեան մասին» ՀՀ օրէնքի ուժի մէջ մտնելու օրէն մէկ տարուայ ընթացքին. 2) Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մշտապէս բնակող քաղաքացիութիւն չունեցող ազգութեամբ հայերը կամ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մշտապէս բնակող օտարերկրեայ քաղաքացի չհանդիսացող նախկին ԽՍՀՄ այլ հանրապետութիւններու քաղաքացիները, որոնք մինչեւ 2019 թուականի Դեկտեմբերի 31-ը կը դիմեն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար. 3) Հայաստանի Հանրապետութիւնէն դուրս բնակող ազգութեամբ հայ նախկին ՀԽՍՀ այն քաղաքացիները, որոնք չունին այլ պետութեան քաղաքացիութիւն: Սոյն կէտի հիմքով անձը կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն, եթէ օրէնքով սահմանուած կարգով դիմած եւ ստացած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը հաստատող փաստաթուղթ: Այս պարագային՝ անձը կը ճանչցուի Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի` «ՀՀ քաղաքացիութեան մասին» ՀՀ օրէնքին ուժի մէջ մտնելու պահէն:
Երեխան, որուն ծնողները անոր ծնունդի պահուն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներ են, անկախ ծննդեան վայրէն, կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն:
Երեխան, որուն ծնողներէն մէկը անոր ծնունդի պահուն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի է, իսկ միւսը անյայտ է կամ քաղաքացիութիւն չունեցող անձ, կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն:
Այն պարագային, երբ ծնողներէն մէկը երեխայի ծնունդի պահուն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի է, իսկ միւսը` օտարերկրեայ քաղաքացի, երեխան, անկախ այլ պետութեան քաղաքացիութիւն ունենալու հանգամանքէն, իրաւունք ունի ստանալու Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն` ծնողներու գրաւոր համաձայնութեամբ: Համաձայնութեան բացակայութեան պարագային երեխան կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն՝ 1) եթէ ան ծնած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կամ, 2) եթէ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ձեռք չբերելու պարագային՝ կը դառնայ քաղաքացիութիւն չունեցող անձ, կամ 3) եթէ կը բնակի Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ եւ առկայ է ծնողներէն մէկուն համաձայնութիւնը:
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ծնած երեխան կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն, եթէ` 1) ծնողները քաղաքացիութիւն չունեցող անձեր են. 2) ծնողներու քաղաքացիութիւնը անյայտ է. 3) ծնողները այլ երկրի (երկիրներու) քաղաքացիներ են, սակայն չեն կրնար իրենց քաղաքացիութիւնը փոխանցել երեխային` իրենց քաղաքացիութեան երկրի (երկիրներու) օրէնսդրութեան համաձայն. 4) ծնողներէն մէկը քաղաքացիութիւն չունեցող անձ է, իսկ միւսը` այլ երկրի քաղաքացի, որ, իր քաղաքացիութեան երկրի օրէնսդրութեան համաձայն, չի կրնար իր քաղաքացիութիւնը փոխանցել երեխային. 5) ծնողներէն մէկը քաղաքացիութիւն չունեցող անձ է, իսկ միւսի քաղաքացիութիւնը անյայտ է. 6) ծնողներէն մէկուն քաղաքացիութիւնը անյայտ է, իսկ միւսը այլ երկրի քաղաքացի է, որ, իր քաղաքացիութեան երկրի օրէնսդրութեան համաձայն, չի կրնար իր քաղաքացիութիւնը փոխանցել երեխային:
Երեխան կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն՝ Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնսդրութեամբ սահմանուած կարգով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի անձնագիր ստանալու համար ներկայացուած դիմումին հիման վրայ:
Ազգութեամբ հայ երեխան, որուն ծնողները Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներ չեն, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակութիւն հաստատելու (բնակչութեան պետական արձանագրութեան մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան հասցէով հաշուառուելու) պահէն ունի Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու իրաւունք: Այս պարագաներով երեխան կը ստանայ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի անձնագիր ստանալու համար ներկայացուած դիմումին հիման վրայ, որուն կը կցուի նաեւ ծնողներուն գրաւոր համաձայնութիւնը:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը կորսնցուցած անձի քաղաքացիութիւնը, իր դիմումին համաձայն, կրնայ վերականգնուիլ, եթէ կը բացակային «ՀՀ քաղաքացիութեան մասին» ՀՀ օրէնքի 13-րդ յօդուածի եօթերորդ մասով սահմանուած հիմքերը (քաղաքացիութիւն ստանալու դիմումը կը մերժուի, եթէ տուեալ անձը իր գործունէութեամբ կը վնասէ պետական եւ հասարակական անվտանգութեան, հասարակական կարգին, հանրութեան առողջութեան եւ բարքերուն, այլոց իրաւունքներուն եւ ազատութիւններուն, պատիւին եւ բարի համբաւին), եւ եթէ անոր քաղաքացիութիւնը չէ դադրած նոյն օրէնքի 23-րդ յօդուածի 2-րդ կէտի հիմքով (քաղաքացիութիւնը կը դադրի կեղծ փաստաթուղթերու կամ կեղծ տուեալներու հիման վրայ քաղաքացիութիւն ստանալու պարագային, եթէ անձին կողմէ կեղծ փաստաթուղթեր կամ կեղծ տուեալներ ներկայացնելը հիմնաւորուած է օրէնքով սահմանուած կարգով, եւ արարքը կատարելու պահէն չէ անցած 5 տարի): Այլ երկրի քաղաքացիութիւն ստանալու նպատակով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը կորսնցուցած, սակայն այլ երկրի քաղաքացիութիւն չստացած անձը, իր դիմումին համաձայն, կրնայ վերականգնել Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութեան խմբային ձեռքբերումը կ’իրականանայ ներգաղթի եւ օրէնքով սահմանուած այլ պարագաներու` Հանրապետութեան Նախագահի հրամանագրով:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն չունեցող 18 տարին լրացած, գործունակ, օտարերկրեայ պետութեան մէջ բնակող (գտնուող) կամ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ օրինական հիմքով բնակող (գտնուող) իւրաքանչիւր անձ իրաւունք ունի դիմելու Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար, եթէ` 1) օրէնքով սահմանուած կարգով վերջին երեք տարին մշտապէս բնակած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ. 2) կրնայ արտայայտուիլ հայերէն լեզուով եւ 3) ծանօթ է Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեանը:
Այդ պահանջներու բացակայութեան պարագային Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կրնայ ստանալ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն չունեցող այն անձը` 1) որ մինչեւ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու դիմումը ներկայացնելու պահը վերջին երկու տարուան ընթացքին օրէնքով սահմանուած կարգով գրանցուած ամուսնութեան մէջ գտնուած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի հետ եւ այդ երկու տարուան ընթացքում առնուազն 365 օր օրինական հիմքերու առկայութեամբ բնակած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կամ ունի Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի երեխայ. 2) որուն ծնողները կամ անոնցմէ մէկը նախապէս ունեցած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կամ ծնած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, եւ որ 18 տարին լրանալէն ետք` 3 տարուայ ընթացքին, դիմած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար. 3) որ 1995 թուականի Յունուարի 1-էն ետք, իր դիմումին համաձայն, դուրս եկած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութենէն. 4) որ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ճանչցուած է փախստական կամ կը հանդիսանայ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակող քաղաքացիութիւն չունեցող անձ:
Առանց այդ պահանջներու պահպանման՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կրնայ ստանալ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն չունեցող ազգութեամբ հայ անձը կամ անգործունակ անձը, որուն խնամակալը Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի է:
Առանց օրէնսդրութեամբ սահմանուած պահանջներու պահպանման` Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կրնայ շնորհուիլ Հայաստանի Հանրապետութեան բացառիկ ծառայութիւններ մատուցած անձերու:
Ազգութեամբ հայերը Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակութիւն հաստատելու պահէն ունին Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ձեռք բերելու իրաւունք: Ազգութեամբ հայերը Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը ձեռք կը բերեն օրէնքով սահմանուած պարզեցուած կարգով:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու նպատակով անհրաժեշտ է դիմել Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան անձնագրային եւ վիզաներու վարչութեան (հասցէ՝ քաղաք Երեւան, Դաւթաշէն, 4-րդ թաղամաս, 17/10 շէնք, թէժ գծի հեռաձայն՝ +374 10 37 02 64):
Այս պարագային անձը կրնայ դիմել օտարերկրեայ պետութեան մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանութիւններ եւ հիւպատոսական հիմնարկներ:
Պարզեցուած կարգով` առանց վերջին 3 տարին Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մշտապէս բնակելու եւ հայերէն լեզուի իմացութեան պահանջներու պահպանման` Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար կրնայ դիմել՝ 1. այն անձը, որ մինչեւ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու դիմումը ներկայացնելու պահը վերջին երկու տարուան ընթացքին օրէնքով սահմանուած կարգով գրանցուած ամուսնութեան մէջ գտնուած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի հետ եւ այդ երկու տարուան ընթացքին առնուազն 365 օր օրինական հիմքերու առկայութեամբ բնակած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կամ ունի Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի երեխայ, կամ 2. որուն ծնողները կամ անոնցմէ մէկը նախապէս ունեցած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կամ ծնած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, եւ որ 18 տարին լրանալէն ետք` 3 տարուան ընթացքին, դիմած է Հայաստանի Հանրապետութեան՝ քաղաքացիութիւն ստանալու համար: Այս պարագային՝ դիմողը անձամբ պետք է ներկայացնէ. • դիմում` ուղղուած ՀՀ Նախագահին • անձնագիրը եւ անոր պատճենը /քաղաքացիութիւն չունեցող անձը` իր վկայականը եւ անոր պատճենը կամ ճամբորդական փաստաթուղթը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կացութեան կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը եւ անոնց պատճենները/ • 35 x 45 մմ չափով 6 լուսանկար • ամուսնութեան վկայականը եւ անոր պատճենը, ամուսնոյն անձնագիրը եւ անոր պատճենը կամ տեղեկանք ամուսնոյն քաղաքացիութեան մասին • իր երեխայի ծննդեան վկայականը եւ անոր պատճենը կամ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը հաստատող վկայականը եւ անոր պատճենը, կամ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի անձնագիրը եւ անոր պատճենը • պետական տուրքի վճարումը հաւաստող փաստաթուղթը: Պարզեցուած կարգով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար կրնայ դիմել նաեւ այն անձը, որուն ծնողները կամ անոնցմէ մէկը նախապէս ունեցած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն կամ ծնած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ եւ որ 18 տարին լրանալէն ետք 3 տարուան ընթացքին դիմած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար: Այս կարգով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար կրնայ դիմել այն անձը, որը 1995 թուականի Յունուարի 1-էն ետք, իր դիմումին համաձայն, դուրս եկած է Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութենէն. Այս պարագաներուն՝ դիմողը անձամբ պետք է ներկայացնէ. • դիմում` ուղղուած ՀՀ Նախագահին • անձնագիրը եւ անոր պատճենը /քաղաքացիութիւն չունեցող անձը` իր վկայականը եւ անոր պատճենը կամ ճամբորդական փաստաթուղթը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կացութեան կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը եւ անոնց պատճենները/ • 35 x 45 մմ չափի 6 լուսանկար • ծննդեան վկայականը եւ անոր պատճենը • պետական տուրքի վճարումը հաւաստող փաստաթուղթը:
Ազգութեամբ հայերը անձամբ պէտք է ներկայացնեն. • դիմում` ուղղուած ՀՀ Նախագահին • անձնագիրը եւ անոր պատճենը /քաղաքացիութիւն չունեցող անձը` իր վկայականը եւ անոր պատճենը կամ ճամբորդական փաստաթուղթը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կացութեան կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը եւ անոնց պատճենները/ • 35 x 45 մմ չափի 6 լուսանկար • ծննդեան վկայականը եւ անոր պատճենը • պետական տուրքի վճարումը հաւաստող փաստաթուղթը:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար անհրաժեշտ է ներկայացնել ազգութեամբ հայ ըլլալը հաստատող հետեւեալ փաստաթուղթերէն որեւէ մէկը` ա. ՀՀ կառավարութեան համապատասխան որոշումով (ՀՀ Կառավարութեան 2007թ. Նոյեմբերի 23-ի N 1390-Ն որոշում) նշուած եկեղեցական կառոյցներու կողմէն տրուած մկրտութեան մասին փաստաթուղթ` հաստատուած այդ որոշումով նախատեսուած կարգով, մկրտուածին կամ անոր ծնողին ազգութեամբ հայ լըլլալու մասին նշումով, բ. օտարերկրեայ պետութեան իրաւասու մարմիններու կողմէն տրուած եւ ապոստիլով հաստատուած կամ հիւպատոսական վաւերացումով` ազգութեամբ հայ ըլլալու մասին փաստաթուղթ, գ. ազգութեամբ հայ ըլլալու հանգամանքը հիմնաւորող այլ փաստաթուղթ` հաստատուած ՀՀ կառավարութեան համապատասխան որոշումով նախատեսուած կարգով, դ. ծնողին (մեծ հօր, մեծ մօր, հարազատ քրոջ կամ եղբօր) ծննդեան վկայականը կամ անձը հաստատող այլ փաստաթուղթ, ուր առկայ է ազգութեամբ հայ ըլլալու վերաբերեալ նշում: Համահայր կամ համամայր եղբօր կամ քրոջ ծննդեան վկայականը կամ ազգութիւնը հաստատող ուրիշ փաստաթուղթեր անձին համար կրնան ըլլալ ազգութեամբ հայ ըլլալը հաստատող փաստաթուղթ. այս փաստաթղթերուն հետ կը ներկայացուի նաեւ տուեալ անձի ազգակցական կապը հիմնաւորող` իրաւասու պետական մարմիններու կողմէ տրուած փաստաթուղթ: Ազգութեամբ հայ ըլլալը հաստատող փաստաթուղթեր կը համարուին նաեւ անձնագիրը, ծննդեան վկայականը, քաղաքացիութիւն չունեցող անձի կացութեան վկայականը, ճամբորդական փաստաթուղթը, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կացութեան կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը, եթէ անոնք կը պարունակեն ազգութեամբ հայ ըլլալու վերաբերեալ նշում:
Այս պարագային անհրաժեշտ է ներկայացնել. • դիմում` ուղղուած ՀՀ Նախագահին • անձնագիրը եւ անոր պատճենը /քաղաքացիութիւն չունեցող անձը` իր վկայականը եւ անոր պատճենը կամ ճամբորդական փաստաթուղթը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կացութեան կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթը եւ անոնց պատճենները/ • 35 x 45 մմ չափի 6 լուսանկար • պետական տուրքի վճարումը հաւաստող փաստաթուղթը:
ՀՀ քաղաքացիութիւն ստանալու համար նախատեսուած է 1000 ՀՀ դրամ պետական տուրք (օտարերկրեայ պետութեան մէջ դիմելու պարագային՝ 2 ԱՄՆ տոլար, 2 Եւրո, 200 ՌԴ ռուբլի):
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու վերաբերեալ դիմումներու կապակցութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութիւնը կը կազմէ եզրակացութիւններ, որ կ’ուղարկուին Քաղաքացիութեան հարցերով միջգերատեսչական յանձնաժողով։
Յանձնաժողովը խորհրդակցական մարմին է, որուն գործունէութեան նպատակը Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու կամ դադրեցնելու վերաբերեալ դիմումներու կապակցութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան եզրակացութիւններու քննարկումն է, անոնց վերաբերեալ ամփոփ եզրակացութիւններ կազմելը եւ զանոնք Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետին ներկայացնելը:
Յանձնաժողովը կազմուած է յանձնաժողովի ղեկավարէն, անդամներէն եւ քարտուղարէն։ Յանձնաժողովի կազմին մէջ կ’ընդգրկուին Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետի աշխատակազմի, Հայաստանի Հանրապետութեան արդարադատութեան նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերու նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային անվտանգութեան ծառայութեան ներկայացուցիչներ։
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու համար եղած դիմումներուն վերաբերեալ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան կազմած եզրակացութիւնները Քաղաքացիութեան հարցերով միջգերատեսչական յանձնաժողովին կողմէ ստացուելէն ետք 3 աշխատանքային օրուան ընթացքին յանձնաժողովի քարտուղարին կողմէ կը տրամադրուին յանձնաժողովի ղեկավարին եւ անդամներուն՝ թղթային կամ էլեկտրոնային եղանակով։ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու կամ դադրեցնելու համար եղած դիմումներուն վերաբերեալ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան կազմած եզրակացութիւնները յանձնաժողովին կողմէ կը քննարկուին ստացուելէն ետք առաւելագոյնը երկամսեայ ժամկէտի մէջ: Նիստի ընթացքին յանձնաժողովը կը քննարկէ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստանալու կամ դադրեցնելու վերաբերեալ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան կազմած եզրակացութիւնները։ Քննարկումներու ընթացքին յանձնաժողովը կրնայ դիմել պետական կառավարման համակարգի մարմիններուն անհրաժեշտ լրացուցիչ փաստաթոըղթեր եւ տեղեկութիւններ ստանալու նպատակով։
Քննարկումներու աւարտին կը կազմուին ամփոփ եզրակացութիւններ, որոնք յանձնաժողովի ղեկավարին եւ անդամներուն կողմէ ստորագրուելէն ետք համապատասխան արձանագրութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան եզրակացութիւններուն հետ միասին մէկամսեայ ժամկէտի մէջ կը ներկայացուին Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետին։
Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետը Քաղաքացիութեան հարցերով միջգերատեսչական յանձնաժողովի եզրակացութիւնները ստանալէն ետք՝ մէկամսեայ ժամկէտի մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահին կը ներկայացնէ քաղաքացիութիւն ստանալու դիմում ներկայացուցած անձին քաղաքացիութիւն շնորհելու կամ քաղաքացիութեան շնորհումը մերժելու մասին առաջարկութիւն՝ կցելով Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահի համապատասխան հրամանագիրի նախագիծը: Հայաստանի Հանրապետութեան բացառիկ ծառայութիւններ մատուցած անձերու Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն շնորհելու բացառիկ պարագաներուն՝ Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետը կրնայ անձին քաղաքացիութիւն շնորհելու մասին առաջարկութիւնը ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահին առանց Քաղաքացիութեան հարցերով միջգերատեսչական յանձնաժողովէն եզրակացութիւն ստանալու:
Սահմանադրութեան համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն շնորհելու վերաբերեալ հարցերը օրէնքով սահմանուած պարագաներով եւ կարգով կը լուծէ Հանրապետութեան նախագահը՝ հրամանագիր արձակելու միջոցով:
Դիմումի ընթացքին անձը կրնայ հետեւել էլեկտրոնային եղանակով՝ այցելելով ՀՀ ոստիկանութեան «police.am» պաշտօնական կայքէջը:
Քաղաքացիութեան հարցերու վերաբերեալ դիմումները կը քննարկուին վեցամսեայ ժամկէտի մէջ:
Այո՛, իրաւունք ունի: Դիմումի մերժումի պարագային՝ կրկին կարելի է դիմել մերժումին օրէն մէկ տարի ետք:
Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստացող անձը կու տայ հետեւեալ երդումը. «Ես` (անուն-ազգանուն), դառնալով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի, կ’երդնում հաւատարիմ ըլլալ Հայաստանի Հանրապետութեան, պահպանել Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւնը եւ օրէնքները, պաշտպանել Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը եւ տարածքային ամբողջականութիւնը: Կը պարտաւորուիմ յարգել Հայաստանի Հանրապետութեան պետական լեզուն, ազգային մշակոյթը եւ սովորոյթները»: Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստացող անձը կը ստորագրէ երդման բնագիրը: Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն ստացող անձին կը տրուի Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւնը:
Սահմանադրութեան համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացին չի կրնար զրկուիլ քաղաքացիութենէն: Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացին չի կրնար զրկուիլ քաղաքացիութիւնը փոխելու իրաւունքէն:
Նշուած իրաւունքները կրնան սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, յանցագործութիւններ կանխելու կամ բացայայտելու, ինչպէս նաեւ այլ հանրային շահերու պաշտպանութեան նպատակով: Օրինակ, օրէնքով յստակ սահմանուած է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութենէն դուրս գալու մասին քաղաքացիի դիմումը կը մերժուի, եթէ անձի նկատմամբ յարուցուած է քրէական հետապնդում, կամ կայ դատարանի օրինական ուժի մէջ մտած եւ կատարման ենթակայ դատավճիռ կամ վճիռ, կամ անձը ունի պետութեան հանդէպ չկատարուած պարտաւորութիւններ (օրինակ՝ չէ անցած զինուորական ծառայութիւն) եւ այլն:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան դրամաշնորհի շրջանակէն ներս։
Երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն ու սպասարկում են տրամադրվում է` 1) զինծառայողներին և նրանց հավասարեցված անձանց, ինչպես նաև փրկարար ծառայության ծառայողներին. 2) երկարամյա ծառայության կամ հաշմանդամության զինվորական կենսաթոշակ ստացող նախկին զինծառայողներին. 3) զինծառայողների և նրանց հավասարեցված անձանց, փրկարար ծառայության ծառայողների, ինչպես նաև ծառայության ընթացքում զոհված (մահացած) զինծառայողների ընտանիքների հետևյալ անդամներին` ա. 18 տարին չլրացած երեխաներին, անգործունակ ճանաչված կամ մինչև 23 տարեկան ուսանող զավակներին, ինչպես նաև 18 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ զավակներին, եթե վերջիններս հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև իրենց 18 տարին լրանալը, բ. ծնողներին, ամուսնուն, գ. խնամքի տակ գտնվող` 18 տարին չլրացած կամ անգործունակ ճանաչված, կամ մինչև 23 տարեկան ուսանող քրոջը և եղբորը, ինչպես նաև նրա խնամքի տակ գտնվող` 18 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ քրոջը և եղբորը, եթե վերջիններս հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև իրենց 18 տարին լրանալը: Քույրը և եղբայրը համարվում են զինծառայողի խնամքի տակ գտնվող, եթե նրանց ծնողներն ունեն աշխատանքային գործունեությամբ զբաղվելու կարողության 3-րդ աստիճանի սահմանափակում:
Ծրագրի շրջանակներում պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն ու սպասարկում ստանալու համար զինծառայողները և նրանց ընտանիքների անդամները պետք է բժշկական կազմակերպություն ներկայացնեն սահմանված ձևի ուղեգիր, համապատասխան կարգավիճակը և անձը հաստատող փաստաթղթեր: Ծրագրի շրջանակներում պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության ու սպասարկման ուղեգրելու իրավունք ունեն` • Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության, • Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության, • Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարության, • Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության և Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ազգային անվտանգության ծառայության ռազմաբժշկական կամ բժշկական վարչությունները (այսուհետ՝ գերատեսչական մարմին), • Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության, • Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության, • Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարության, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության և Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ազգային անվտանգության ծառայության հոսպիտալներն ու պոլիկլինիկաները, • ինչպես նաև առողջության առաջնային պահպանում իրականացնող բժշկական կազմակերպությունները (ամբուլատորպոլիկլինիկական կազմակերպություն):
Ծրագրի շրջանակներում զինծառայողներին և նրանց ընտանիքների անդամներին պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն ու սպասարկում տրամադրելու համար հիմք են համապատասխան կարգավիճակը հաստատող հետևյալ փաստաթղթերը (ներկայացվում են պատճենների հետ միասին՝ բացառությամբ զինծառայողի կամ փրկարար ծառայողի ծառայողական վկայականի, որի դեպքում նշվում են միայն վկայականի համարը և այն տրամադրող մարմնի անվանումը): 1) զինծառայողներին և նրանց հավասարեցված անձանց, ինչպես նաև փրկարար ծառայության ծառայողներին` զինծառայողի կամ փրկարար ծառայողի ծառայողական վկայականը կամ տեղեկանք զինվորական կամ փրկարար ծառայության մասին. 2) երկարամյա ծառայության կամ հաշմանդամության զինվորական կենսաթոշակ ստացող նախկին զինծառայողներին՝ համապատասխան ծառայության թոշակառուի վկայական կամ հաշմանդամության մասին լիազոր մարմնի կողմից տրված տեղեկանքը. 3) 18 տարին չլրացած երեխաներին, անգործունակ ճանաչված կամ մինչև 23 տարեկան ուսանող զավակներին, ինչպես նաև 18 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ զավակներին, եթե վերջիններս հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև իրենց 18 տարին լրանալը ներկայացվում է. զինծառայողի կամ փրկարար ծառայողի ծառայողական վկայականը կամ տեղեկանք զինվորական կամ փրկարար ծառայության մասին, ժամկետային պարտադիր զինվորական ծառայության շարքային և կրտսեր ենթասպայական կազմի զինծառայողի համար՝ տեղեկանք զինվորական կոմիսարիատից, երեխայի ծննդյան վկայականը և անձնագիրը, զոհված և մահացած զինծառայողների (մարտական գործողությունների մասնակիցների) երեխաների համար՝ համապատասխան գերատեսչական մարմնի կողմից տվյալ երեխայի անվամբ տրված տեղեկանքը, հաշմանդամ երեխայի դեպքում՝ նաև երեխայի հաշմանդամության վկայականը, ուսանող երեխայի դեպքում` նաև տեղեկանք ուսումնական հաստատությունից. 4) ծնողների, ամուսնու դեպքում ՝ զինծառայողի կամ փրկարար ծառայողի ծառայողական վկայականը կամ տեղեկանք զինվորական կամ փրկարար ծառայության մասին, ժամկետային պարտադիր զինվորական ծառայության շարքային և կրտսեր ենթասպայական կազմի զինծառայողի համար՝ տեղեկանք զինվորական կոմիսարիատից, զոհված և մահացած զինծառայողների (մարտական գործողությունների մասնակիցների) կնոջ (ամուսնու) կամ ծնողների համար՝ համապատասխան գերատեսչական մարմնի կողմից տվյալ անձի անվամբ տրված տեղեկանքը, ծնողների դեպքում՝ նաև զինծառայողի ծննդյան վկայականը, կնոջ (ամուսնու) դեպքում՝ նաև ամուսնության վկայականը. 5) խնամքի տակ գտնվող` 18 տարին չլրացած կամ անգործունակ ճանաչված, կամ մինչև 23 տարեկան ուսանող քրոջը և եղբորը, ինչպես նաև նրա խնամքի տակ գտնվող` 18 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի հաշմանդամ քրոջը և եղբորը, եթե վերջիններս հաշմանդամ են ճանաչվել մինչև իրենց 18 տարին լրանալը: Քույրը և եղբայրը համարվում են զինծառայողի խնամքի տակ գտնվող, եթե նրանց ծնողներն ունեն աշխատանքային գործունեությամբ զբաղվելու կարողության 3-րդ աստիճանի սահմանափակում ունեցող անձանց համար՝ զինծառայողի կամ փրկարար ծառայողի ծառայողական վկայականը կամ տեղեկանք զինվորական կամ փրկարար ծառայության մասին, քրոջ (եղբոր) և զինծառայողի ծննդյան վկայականները, զոհված և մահացած զինծառայողների (մարտական գործողությունների մասնակիցների) քրոջ (եղբոր) համար՝ համապատասխան գերատեսչական մարմնի կողմից տվյալ անձի անվամբ տրված տեղեկանքը, ծնողների հաշմանդամության մասին լիազոր մարմնի կողմից տրված տեղեկանքը, ուսանող քրոջ (եղբոր) դեպքում՝ նաև տեղեկանք ուսումնական հաստատությունից, հաշմանդամ քրոջ (եղբոր) դեպքում՝ նաև հաշմանդամության մասին լիազոր մարմնի կողմից տրված տեղեկանքը:
Վերը նշված փաստաթղթերը պետք է ներկայացվեն բնօրինակ տեսքով, իսկ բնօրինակները ներկայացնելու անհնարինության դեպքում ներկայացվում են այդ փաստաթղթերի՝ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կրկնօրինակները կամ արխիվային փաստաթղթերը, կամ սահմանված ձևի փաստաթղթեր:
Ծրագրի շրջանակներում պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն ու սպասարկում ստանալու համար զինծառայողներին և նրանց ընտանիքների անդամներին ուղեգիր տրվում է` 1) հիվանդանոցային բժշկական օգնության և սպասարկման համար՝ ա. Երևան քաղաքի բժշկական կազմակերպություններում բժշկական օգնություն ու սպասարկում ստանալու համար՝ Երևանի տարածքում գործող համապատասխան գերատեսչական մարմնի կամ գերատեսչական բժշկական հիմնարկի կողմից, բ. մարզային բժշկական կազմակերպություններում բժշկական օգնություն և սպասարկում ստանալու համար՝ համապատասխան գերատեսչական մարմնի կամ տվյալ տարածաշրջանի գերատեսչական բժշկական հիմնարկի, իսկ վերջինիս բացակայության դեպքում՝ քաղաքացուն սպասարկող ամբուլատոր-պոլիկլինիկական բժշկական կազմակերպության կողմից. գ. ժամկետային պարտադիր զինվորական ծառայության շարքային և կրտսեր ենթասպայական կազմի զինծառայողների ընտանիքների անդամներին՝ տվյալ տարածաշրջանի գերատեսչական բժշկական հիմնարկի կամ քաղաքացուն սպասարկող ամբուլատոր-պոլիկլինիկական բժշկական կազմակերպության կողմից. Անհետաձգելի հիվանդանոցային բուժօգնություն պահանջող դեպքերում զինծառայողները և նրանց ընտանիքների անդամները կարող են ծրագրի շրջանակներում բժշկական օգնություն ու սպասարկում ստանալ շտապ օգնության ծառայության ուղեգրով կամ հիվանդանոցային բուժօգնություն իրականացնող բժշկական կազմակերպության ընդունարանի բժշկի եզրակացության հիման վրա՝ երկու աշխատանքային օրվա ընթացքում համապատասխան կարգավիճակը և անձը հաստատող փաստաթղթերը բժշկական կազմակերպություն ներկայացնելու պայմանով:
1) զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների հիվանդանոցային բժշկական օգնության և սպասարկման մասով վիրահատական և թերապևտիկ բուժումը. 2) Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարի հրամանով հաստատված` Նորագույն և թանկարժեք տեխնոլոգիաների կիրառմամբ մատուցվող բժշկական ծառայությունների չափորոշիչում ընդգրկված նյարդավիրաբուժական, այդ թվում` գլխուղեղի անոթային հիվանդությունների էնդովասկուլյար բուժման (ներառյալ միկրոկաթետերի, միկրոպարույրի կամ օնիքսի արժեքը), սրտի վիրահատական և ներանոթային միջամտությունների իրականացման (ընդ որում, կորոնար անոթների ստենտավորման փոխհատուցումը ներառում է ինչպես դեղապատ, այնպես էլ` ոչ դեղապատ ստենտի արժեքը), այդ թվում` սրտի փականների պրոթեզավորման, սրտի ռիթմը վարող սարքերի իմպլանտացիայի ծառայությունները. 3) զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների համար՝ Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարի հրամանով հաստատված դժվարամատչելի ախտորոշիչ հետազոտությունները:
Հիվանդանոցային բժշկական օգնությունն ու սպասարկումը ներառում են բուժման համար անհրաժեշտ միջոցների ամբողջ ծավալը, այդ թվում` 1) մասնագիտացված կոնսուլտացիաները. 2) լաբորատոր-գործիքային ախտորոշիչ հետազոտությունների անցկացումը (ներառյալ դժվարամատչելի ախտորոշիչ հետազոտությունները). 3) անհրաժեշտ դեղերով ապահովումը և բուժական միջամտությունները. 4) հիվանդին հիվանդասենյակով ապահովելը. 5) աշխատակազմի աշխատանքի վարձատրությունը. 6) կոմունալ, տնտեսական և այլ անհրաժեշտ ծախսերը:
Ծրագրի շրջանակներում զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների համար փոխհատուցման ենթակա չեն` 1) արտահիվանդանոցային բժշկական օգնությունն ու սպասարկումը (այդ թվում՝ ստոմատոլոգիական ծառայությունները). 2) տուբերկուլյոզի, հոգեկան և թմրաբանական հիվանդությունների, սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդությունների, նախազորակոչային և զորակոչային տարիքի անձանց հիվանդանոցային փորձաքննության, ուռուցքաբանական հիվանդությունների քիմիաթերապևտիկ բուժման, վերականգնողական բուժօգնության, երիկամային քրոնիկ անբավարարության դեպքում կատարվող հեմոդիալիզի, մանկաբարձական բուժօգնության (ծննդօգնություն և հղիության ախտաբանություն), ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի բժշկական օգնությունը և ծառայությունները: • «Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ժամանակ զինծառայողների կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը. • Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թվականի հուլիսի 25-ի N 806-Ն որոշումը. • Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013 թվականի հուլիսի 25-ի N 506-Ն որոշումը:
1. ՀՀ ՓԱՍՏԱԲԱՆՆԵՐԻ ՊԱԼԱՏ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՊԱՇՏՊԱՆԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿ /կրճատ ՀՊԳ/ հասցե`ՀՀ, 0010, ք.Երևան, Զաքյան 7-2 շենք (+37410) 600 701 (+37410) 600 704 (+37410) 600 703 [email protected] Երկուշաբթի - ուրբաթ 10:00 - 18:00 Ընդմիջում` 13:00 - 14:00 ՀՊԳ գրասենյակի գործունեության վերաբերյալ առավել մանրամասն կարող եք ծանոթանալ՝ այցելելով www.hpg.am կայքէջ: ՀՀ պաշտպանության նախարարություն՝ հասցե՝ ՀՀ, ք. Երևան, Բագրևանդի 5, 0044 հեռախոս` + 37410294699 Էլ․ փոստ՝ [email protected] ԹԵԺ ԳԻԾ` 1-28 (+37412) 21-00-00 09։00 - 18։00, Երկուշաբթի - Ուրբա ՀՀ առողջապահության նախարարություն հասցե՝ ՀՀ, ք.Երևան, Կառավարական տուն 3 էլ.փոստ ՝[email protected] հեռախոս՝ (+37460) 80 80 03 /2303 Պետական առողջապահական գործակալություն /ՀՀ առողջապահության նախարարություն/ Հասցե՝ ՀՀ , ք.Երևան Նորք, Գ. Հովսեփյան փող., 10 շենք (Նորք-Մարաշ վարչ. շրջան) Երկ Երք Չրք Հնգ Ուրբ 09:00-18:00 հեռախոսահամար` +374-10-654691
Ուղեցույցը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում։
Պաշտպան է այն փաստաբանը, որ քրէական գործով վարոյթի ատեն կը ներկայացնէ կասկածեալին կամ մեղադրեալին օրինական շահերը եւ անոր կը մատուցէ իրաւաբանական օգնութիւն` օրէնքով չարգելուած բոլոր միջոցներով: Քրէական գործերով պաշտպանութիւնը կրնայ իրականացնել միայն փաստաբանը:
Փաստաբանները քրէական գործով վարոյթին իբրեւ պաշտպան կը մասնակցին` 1) կասկածեալին, մեղադրեալին, անոր օրինական ներկայացուցիչին, ազգականին, ինչպէս նաեւ կասկածեալին կամ մեղադրեալին խնդրանքով կամ համաձայնութեամբ` ուրիշ անձերու հրաւէրով. 2) ՀՀ փաստաբաններու պալատի հանրային պաշտպանի գրասենեակին կողմէ նշանակուելով` քրէական վարոյթը իրականացնող մարմնի պահանջքին հիման վրայ:
Կասկածեալը կամ մեղադրեալը իրաւունք ունի մեղադրանքէն պաշտպանուիլ ինչպէս անձերու, այնպէս ալ պաշտպանի եւ օրինական ներկայացուցիչի միջոցով: Կասկածեալի կամ մեղադրեալի պաշտպանին եւ օրինական ներկայացուցիչին քրէական դատավարութեան մասնակցութիւնը չի սահմանափակեր կասկածեալին կամ մեղադրեալին իրաւունքները:
Քրէական գործով վարոյթի ատեն պաշտպանի մասնակցութիւնը պարտադիր է, երբ` 1) այդպիսի փափաք յայտնած է կասկածեալը կամ մեղադրեալը. 2) կասկածեալին կամ մեղադրեալին համար դժուար է ինքնուրոյն իրականացնել պաշտպանութեան իր իրաւունքը` համր, կոյր, խուլ ըլլալու, խօսքի, լսողութեան, տեսողութեան եւ այլ էական խանգարումի, երկարատեւ ծանր հիւանդութեան, ինչպէս նաեւ տկարամտութեան, բացայայտ մտաւոր անզարգացածութեան, այլ ֆիզիքական կամ հոգեկան թերիներու հետեւանքով. 3) կասկածեալը կամ մեղադրեալը ունի հոգեկան հիւանդութիւն կամ ժամանակաւոր հիւանդագին հոգեկան խանգարում. 4) կասկածեալը կամ մեղադրեալը չի տիրապետեր կամ ոչ բաւարար չափով կը տիրապետէ քրէական դատավարութեան լեզուին. 5) Յանցանքը կատարելու պահուն կասկածեալը կամ մեղադրեալը անչափահաս է. 6) մեղադրեալը ժամկէտային ծառայութեան զինծառայող է. 7) կասկածեալներու կամ մեղադրեալներու շահերու միջեւ կան հակասութիւններ, եւ անոնցմէ մէկը պաշտպան ունի. 8) քրէական հետապնդումը կ’իրականացուի այն անձին նկատմամբ, որուն կը վերագրուի քրէական օրէնսգիրքով չթոյլատրուած արարքի կատարում՝ անմեղսունակութեան վիճակի մէջ. 9) կասկածեալը կամ մեղադրեալը անգործունակ է. 10) դատական քննութեան արագացուած կարգի կիրառումի պարագային. 11) դատարանը մեղադրեալին նկատմամբ կը կիրառէ դատական նիստերու դահլիճէն հեռացման խստագոյն որոշում (սանկցիա)։
Քրէական գործով վարոյթի ատեն պաշտպանի պարտադիր մասնակցութիւնը կ’ապահովէ քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը (հետաքննութեան մարմինը, քննիչը, դատաւորը): Պաշտպանի պարտադիր մասնակցութեան հիմք առաջանալու պարագային, երբ կասկածեալը կամ մեղադրեալը պաշտպան չունի. հանրային պաշտպան նշանակելու պահանջով քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը կը դիմէ ՀՀ փաստաբաններու պալատի հանրային պաշտպանի գրասենեակ:
Քրէական գործով կասկածեալի կամ մեղադրեալի կարգավիճակ ունեցող անձը հանրային պաշտպան ունենալու ցանկութեան պարագային պէտք է դիմէ վարոյթը իրականացնող մարմնին (հետաքննութեան մարմնին, քննիչին, դատարանին): Հանրային պաշտպանը քրէական վարոյթի կասկածեալին կամ մեղադրեալին պաշտպանութիւնը կրնայ իրականացնել բացառապէս վարոյթը իրականացնող մարմնի պահանջով հանրային պաշտպանի գրասենեակի ղեկավարի կողմէ նշանակուելով:
Փաստաբանը պաշտպանի իրաւավիճակ կը ստանայ կասկածեալին կամ մեղադրեալին համաձայնութեամբ` անոր պաշտպանութիւնը ստանձնելու պահէն:
Պաշտպան ունենալու` կասկածեալին կամ մեղադրեալին արտայայտած ցանկութիւնը քրէական գործով վարոյթին պաշտպանի պարտադիր մասնակցութիւնը կանխորոշող հանգամանք չէ, եթէ ան ունեցած է նշանակուած պաշտպան, սակայն յայտարարած է պաշտպանէն հրաժարելու մասին, եւ ատիկա ընդունած է քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը:
Քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը իրաւունք չունի որեւէ մէկը երաշխաւորել որեւէ պաշտպան հրաւիրելու համար: Աւելին, միւս կողմէ եւս, կ’արգելուի փաստաբանին ընդունիլ նախաքննութեան եւ դատաքննութեան փուլերուն մէջ տուեալ գործով վարոյթ իրականացնող պաշտօնատար անձի կողմէն իրեն ուղղուած՝ տուեալ վարոյթին առնչուող անձի գործի վարման հետ կապուած իրաւական օգնութիւն ցոյց տալու առաջարկը: Այդպիսի առաջարկի ընդունումը փաստաբանի համար կրնայ յանգեցնել կարգապահական պատասխանատուութեան:
Հետաքննութեան մարմինը, քննիչը, դատախազը, դատարանը իրաւունք ունին կասկածեալին կամ մեղադրեալին առաջարկել հրաւիրելու այլ պաշտպան կամ պաշտպան նշանակել հանրային պաշտպանի գրասենեակի միջոցով, եթէ` 1) պաշտպանի իրաւավիճակ ձեռք բերելու պահէն 24 ժամուան մէջ պաշտպանը հնարաւորութիւն չունի ներկայանալու կամ չի ներկայանար կասկածեալի կամ արգելանքի վերցուած մեղադրեալին առաջին հարցաքննութեան. 2) պաշտպանը հնարաւորութիւն չունի մասնակցելու քրէական գործով վարոյթին՝ 3 օրէն աւելի ժամանակով:
Կասկածեալը կամ մեղադրեալը կրնայ ունենալ քանի մը պաշտպաններ: Հարկ է նկատել, որ դատավարական գործողութիւնը, ուր պաշտպանի մասնակցութիւնը անհրաժեշտ է, չի կրնար անօրինական ճանչցուիլ, եթէ կասկածեալին կամ մեղադրեալին ոչ բոլոր պաշտպանները մասնակցած են տուեալ գործողութեան:
Միեւնոյն քրէական գործով մէկէն աւելի կասկածեալները կամ մեղադրեալները կրնան ունենալ մէկ պաշտպան, բացառութեամբ պաշտպանեալներու շահերու միջեւ հակասութեան առկայութեան, ինչպէս նաեւ այն ատեն, երբ վտանգ կայ, որ անոնց միջեւ պաշտպանի շփումները կրնան խոչընդոտել արդարադատութեան իրականացումը։
Պաշտպանը կը դադրի իբրեւ այդպիսին մասնակցիլ քրէական գործով վարոյթին, եթէ` 1) կասկածեալը կամ մեղադրեալը լուծած է անոր հետ ունեցած համաձայնութիւնը. 2) ան լիազօրուած չէ մասնակցելու համապատասխան գործով յետագայ վարոյթին. 3) քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը պաշտպանին ազատած է քրէական գործով վարոյթին մասնակցելէ` հաշուի առնելով քրէական դատավարութեան անոր մասնակցութիւնը բացառող հանգամանքներու յայտնաբերումը. 4) քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը, ՀՀ քրէական դատավարութեան օրէնսգիրքով նախատեսուած պարագաներուն մէջ, ընդունած է կասկածեալին կամ մեղադրեալին հրաժարումը պաշտպանէն:
Պաշտպանէն հրաժարիլ կը նշանակէ կասկածեալին կամ մեղադրեալին մտադրութիւնը` իր պաշտպանութիւնը իրականացնել առանց ոեւէ պաշտպանի իրաւաբանական օգնութեան: Պաշտպանէն հրաժարելու մասին կասկածեալին կամ մեղադրեալին յայտարարութիւնը կ’արձանագրուի: Պաշտպանէն հրաժարելու պահէն կասկածեալը կամ մեղադրեալը կը համարուի իր պաշտպանութիւնը ինքնուրոյն իրականացնողը: Ասիկա իր իրաւունքներէն չի զրկեր քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը, որ յետագային նշանակուած կամ քրէական գործով վարոյթին մասնակցելէ չազատուած պաշտպանին թոյլատրէ մասնակցելու վարոյթին:
Պաշտպանէն հրաժարիլը քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը կ’ընդունի միայն այն պարագային, եթէ կասկածեալին կամ մեղադրեալին կողմէ այդ մասին յայտարարուած է սեփական նախաձեռնութեամբ, կամաւոր եւ այն պաշտպանի ներկայութեամբ, որ կրնայ նշանակուիլ կամ նշանակուած է պաշտպան: Պաշտպանէն հրաժարումը չ’ընդունուիր, եթէ ան հարկադրուած է իրաւաբանական օգնութեան վճարման համար միջոցներու բացակայութեամբ: Այն պարագաներուն, երբ  կասկածեալը կամ մեղադրեալը ունի հոգեկան հիւանդութիւն կամ ժամանակաւոր հիւանդագին հոգեկան խանգարում,  կամ կասկածեալը կամ մեղադրեալը չի տիրապետեր կամ ոչ բաւարար չափով կը տիրապետէ քրէական դատավարութեան լեզուին,  կամ յանցանքը կատարելու պահուն կասկածեալը կամ մեղադրեալը անչափահաս է,  կամ քրէական հետապնդումը կ’իրականացուի այն անձին նկատմամբ, որուն կը վերագրուի քրէական օրէնսգիրքով չթոյլատրուած արարքի կատարում անմեղսունակութեան վիճակին մէջ: Քրէական վարոյթը իրականացնող մարմինը իրաւունք ունի չընդունիլ պաշտպանէն կասկածեալին կամ մեղադրեալին հրաժարիլը եւ նշանակել պաշտպան կամ պահպանել նշանակուած պաշտպանի լիազօրութիւնները:
Պաշտպանէն հրաժարած կասկածեալը կամ մեղադրեալը իրաւունք ունի քրէական գործով վարոյթի ցանկացած պահուն փոխել իր դիրքորոշումը: Այդ պարագային, նոր պաշտպանի մասնակցութիւնը հիմք չէ գործի վարոյթը վերսկսելու համար:
Պաշտպանը իրաւունք չունի կատարել պաշտպանեալի շահերուն հակասող որեւէ գործողութիւն: Պաշտպանը չի կրնար, հակառակ պաշտպանեալի դիրքորոշումին, ընդունել դէպքի հետ անոր առնչութիւնը եւ մեղաւորութիւնը անոր կատարման մէջ: Աւելին, Պաշտպանը իրաւունք չունի առանց պաշտպանեալի յանձնարարութեան` 1) յայտարարել յանցանքի կատարման մէջ անոր մեղաւոր ըլլալը. 2) յայտարարել տուժողին հետ պաշտպանեալին հաշտութիւնը. 3) ընդունիլ քաղաքացիական հայցը. 4) Ետ վերցնել պաշտպանեալին ներկայացուցած բողոքը:
Փաստաբանը իր գործունէութիւնը իրականացնելու ատեն անկախ է, կը ղեկավարուի միայն Սահմանադրութեամբ, ՀՀ միջազգային պայմանագիրներով եւ օրէնքներով, փաստաբանական պալատի կանոնադրութեամբ եւ փաստաբանական վարքագիծի կանոնագիրքով:
Փաստաբանի կողմէ թոյլ տրուած ոչ իրաւաչափ գործողութիւններու առնչութեամբ անհրաժեշտ է դիմել ՀՀ փաստաբաններու պալատ: «Փաստաբանութեան մասին» ՀՀ օրէնքի կամ փաստաբանական վարքագիծի կանոնագիրքի խախտման առկայութիւնը հաստատուելու պարագային՝ փաստաբանը ՀՀ փաստաբաններու պալատի խորհուրդի որոշումով կրնայ ենթարկուիլ կարգապահական պատասխանատուութեան, ընդհուպ՝ արտօնագիրի գործողութեան դադրեցում: Հանրային պաշտպանէն դժգոհութիւններ ունենալու պարագային՝ դժգոհութիւնները կրնան ներկայացուիլ ՀՀ փաստաբաններու պալատի հանրային պաշտպանի գրասենեակ:
Բոլոր այն տեղեկութիւնները եւ ապացոյցները, որոնք իրաւաբանական օգնութիւն հայցող անձը փոխանցած է փաստաբանին, փաստաբանի տուած խորհրդատուութեան բովանդակութիւնն ու բնոյթը, ինչպէս նաեւ այն տեղեկութիւնները եւ ապացոյցները (նիւթերը, կրիչները), որոնք փաստաբանը փաստաբանական գործունէութեան իրականացման ընթացքին ձեռք բերած է ինքնուրոյն՝ կը համարուին փաստաբանական գաղտնիք եւ կը գտնուին օրէնքի պաշտպանութեան տակ: Փաստաբանը պէտք է պահպանէ այն ամբողջ տեղեկատուութեան գաղտնիութիւնը, որուն մասին ան կը տեղեկանանայ իր մասնագիտական գործունէութեան ընթացքին եւ պարտաւոր է չհրապարակել փաստաբանական գաղտնիքը, բացառութեամբ օրէնքով նախատեսուած դէպքերու: Գաղտնիութեան պարտականութիւնը ժամանակով սահմանափակուած չէ։ Փաստաբանական գաղտնիք չպահպանելը փաստաբանի համար կրնայ յանգեցնել կարգապահական պատասխանատուութեան:
Պետական եւ դատական մարմինները ու անոնց պաշտօնատար անձերը պարտաւոր են ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ապահովելու փաստաբանի` վստահորդի հետ առանձին, անարգել եւ մեկուսի հաղորդակցուելու իրաւունքը:
Փաստաբանները չեն կրնար կանչուիլ եւ հարցաքննուիլ իբրեւ վկայ` պարզելու համար տեղեկութիւններ, որոնք անոնց կրնան յայտնի ըլլալ՝ կապուած իրաւաբանական օգնութեան դիմելու կամ նման օգնութիւն ցոյց տալու հետ: Իբրեւ վկայ չեն կրնար կանչուիլ եւ հարցաքննուիլ նաեւ` 1) Այն անձերը, որոնք ֆիզիքական կամ հոգեկան թերիներու հետեւանքով ունակ չեն ճիշդ ընկալելու եւ վերարտադրելու քրէական գործով պարզելու ենթակայ հանգամանքները. 2) Այն անձերը, որոնց տուեալ քրէական գործին վերաբերող տեղեկութիւնները յայտնի դարձած են քրէական գործով իբրեւ պաշտպան՝ տուժողին, քաղաքացիական հայցուորին, քաղաքացիական պատասխանողին իբրեւ ներկայացուցիչ մասնակցելու միջոցին. 3) դատաւորը, նաեւ լիազօրութիւնները դադրեցուածները, դատախազը, քննիչը, հետաքննութեան մարմնի աշխատակիցը եւ դատական նիստի քարտուղարը` կապուած այն քրէական գործին հետ, ուր անոնք իրականացուցած են իրենց դատավարական լիազօրութիւնները, բացառութեամբ տուեալ գործի վարոյթի ընթացքին թոյլ տրուած սխալներու եւ չարաշահումներու քննութեան, նոր ի յայտ եկած հանգամանքներով տուեալ գործի նորոգման կամ կորսուած վարոյթի վերականգնման դէպքերուն. 4) ձեռնադրուած հոգեւորական-խոստովանահայրը` խոստովանանքէն իրեն յայտնի դարձած հանգամանքներու մասին. 5) մարդու իրաւունքներու պաշտպանը` իր պարտականութիւնները կատարելու կապակցութեամբ իրեն յայտնի դարձած հանգամանքներու մասին:
Կասկածյալը, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով, իրավունք ունի` 1) իմանալ` ինչում է կասկածվում, տեղեկացվել կասկածանքի բովանդակությանը, նրան վերագրվող արարքի փաստական կողմին և իրավաբանական որակմանը. 2) ձերբակալվելուց հետո իրեն հասկանալի լեզվով հետաքննության մարմնից, քննիչից կամ դատախազից անհապաղ ստանալու իր իրավունքների, ինչպես նաև իրեն ազատությունից զրկելու պատճառների և հիմքերի մասին գրավոր ծանուցում և պարզաբանում. 3) ձերբակալվելուց կամ խափանման միջոց ընտրելու մասին որոշումն իրեն հայտարարվելուց հետո քրեական հետապնդման մարմնից անմիջապես անվճար ստանալ ձերբակալելու կամ խափանման միջոց ընտրելու մասին քրեական հետապնդման մարմնի որոշման պատճենը, իսկ ձերբակալման արձանագրություն կազմելուց հետո` դրա պատճենը. 4) ձերբակալման մասին քրեական հետապնդման մարմնի որոշումը, ձերբակալման արձանագրությունը կամ խափանման միջոց ընտրելու մասին որոշումն իրեն հայտարարելու պահից ունենալ պաշտպան, հրաժարվել պաշտպանից և պաշտպանվել ինքնուրույն. 5) առանձին, խորհրդապահական կարգով (կոնֆիդենցիալ), անարգել տեսակցվել իր պաշտպանի հետ` առանց դրանց թվի և տևողության սահմանափակման, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 211-րդ հոդվածի երկրորդ մասի երկրորդ պարբերությամբ նախատեսված դեպքի. 6) հարցաքննվել պաշտպանի ներկայությամբ. 7) տալ ցուցմունքներ կամ հրաժարվել ցուցմունքներ տալուց. 8) տալ բացատրություններ կամ հրաժարվել բացատրություններ տալուց. 9) որ իր ընտրած անձը, իսկ զինծառայող լինելու դեպքում՝ նաև զինվորական մասի հրամանատարությունը արգելանքի վերցնելուց հետո անհապաղ, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 129-րդ հոդվածի 7-րդ մասով նախատեսված դեպքերի, հեռախոսակապի կամ հնարավոր այլ միջոցով տեղեկացվելու իրեն արգելանքի տակ պահելու տեղի և հիմքերի մասին։ Օտարերկրյա քաղաքացու կամ քաղաքացիություն չունեցող անձի արգելանքի վերցնելու դեպքում նրան պահելու տեղի և հիմքերի մասին քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը 24 ժամվա ընթացքում դիվանագիտական ուղիներով հայտնում է արգելանքի վերցված անձի քաղաքացիության, իսկ եթե նա քաղաքացիություն չունի՝ նրա մշտական բնակության պետությանը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ նաև շահագրգիռ այլ պետությանը։ Եթե Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով արգելանքի վերցված օտարերկրյա քաղաքացուն կամ քաղաքացիություն չունեցող անձին իրավունք է վերապահված կապվելու համապատասխանորեն իր քաղաքացիության պետության կամ իր մշտական բնակության պետության համապատասխան ներկայացուցչի կամ այդպիսի կապ հաստատելու իրավասություն ունեցող այլ ներկայացուցչի հետ կամ այդ ներկայացուցչի կողմից իրեն այցելության, ապա արգելանքի վերցված անձի կողմից այդ իրավունքի իրականացման խնդրանքի դեպքում պետք է այն բավարարել. 10) ներկայացնել նյութեր քրեական գործին կցելու համար. 11) հայտնել բացարկներ. 12) հարուցել միջնորդություններ. 13) առարկել քրեական հետապնդման մարմինների գործողությունների դեմ և պահանջել իր առարկությունները մտցնել քննչական կամ այլ դատավարական գործողության արձանագրության մեջ. 14) իր միջնորդությամբ, հետաքննության մարմնի, քննիչի կամ դատախազի թույլտվությամբ անձամբ կամ պաշտպանի միջոցով մասնակցել քննչական և այլ դատավարական գործողություններին կամ հրաժարվել դրանց մասնակցելուց, եթե սույն օրենսգրքով այլ բան նախատեսված չէ. 15) ծանոթանալ այն քննչական և այլ դատավարական գործողությունների արձանագրություններին, որոնց նա մասնակցել կամ ներկա է գտնվել և դիտողություններ ներկայացնել արձանագրությունում գրառումների ճշտության և լրիվության կապակցությամբ, քննչական և այլ դատավարական գործողությանը մասնակցելու դեպքում պահանջել նշված գործողության արձանագրության մեջ գրառումներ կատարել այն հանգամանքների մասին, որոնք, իր կարծիքով, պետք է նշվեն. 16) քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի միջոցով ծանոթանալ փորձաքննությունների և մասնագիտական ստուգումների վերաբերյալ ընդունված որոշումներին, իսկ իր խնդրանքով` նաև անվճար ստանալ այդ որոշումների պատճենները. 17) բողոքարկել հետաքննության մարմնի, քննիչի, դատախազի, դատարանի գործողությունները և որոշումները. 18) հետ վերցնել իր կամ իր պաշտպանի ներկայացրած բողոքը. 19) ստանալ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի գործողությունների հետևանքով անօրինական պատճառված վնասի հատուցումը:
Մեղադրյալը, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով, իրավունք ունի` 1) իմանալ` ինչում է մեղադրվում, որի համար մեղադրանք առաջադրելուց, արգելանքի վերցվելուց կամ խափանման միջոց ընտրելու մասին որոշումը հայտարարելուց հետո քրեական հետապնդման մարմնից անհապաղ անվճար ստանալ որպես մեղադրյալ ներգրավման մասին որոշման պատճենը. 2) արգելանքի վերցվելուց հետո հետաքննության մարմնից, քննիչից կամ դատախազից անհապաղ անվճար ստանալ սույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված իր իրավունքների մասին գրավոր ծանուցում և պարզաբանում. 3) մեղադրանք առաջադրելու պահից ունենալ պաշտպան, հրաժարվել պաշտպանից և պաշտպանվել ինքնուրույն. 4) առանձին, խորհրդապահական կարգով (կոնֆիդենցիալ), անարգել տեսակցել իր պաշտպանի հետ` առանց տեսակցությունների թվի և տևողության սահմանափակման. 5) հարցաքննվել պաշտպանի ներկայությամբ. 6) տալ ցուցմունքներ կամ հրաժարվել ցուցմունքներ տալուց, առերես հարցաքննվել իր դեմ վկայած անձանց հետ. 7) տալ բացատրություններ կամ հրաժարվել բացատրություններ տալուց. 8) իր միջնորդությամբ, հետաքննության մարմնի, քննիչի կամ դատախազի թույլտվությամբ անձամբ կամ պաշտպանի միջոցով մասնակցել քննչական և այլ դատավարական գործողություններին կամ հրաժարվել դրանց մասնակցելուց, եթե սույն օրենսգրքով այլ բան նախատեսված չէ. 9) արգելանքի վերցնելուց հետո անհապաղ, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 129-րդ հոդվածի 7-րդ մասով նախատեսված դեպքերի, քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի միջոցով իր ընտրած անձին, իսկ զինծառայող լինելու դեպքում՝ նաև զինվորական մասի հրամանատարությանը տեղյակ պահել արգելանքի տակ պահելու իր տեղի և հիմքերի մասին։ Օտարերկրյա քաղաքացու կամ քաղաքացիություն չունեցող անձին արգելանքի վերցնելու դեպքում նրան պահելու տեղի և հիմքերի մասին քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը 24 ժամվա ընթացքում դիվանագիտական ուղիներով հայտնում է արգելանքի վերցված անձի քաղաքացիության, իսկ եթե նա քաղաքացիություն չունի՝ նրա մշտական բնակության պետությանը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ նաև շահագրգիռ այլ պետությանը: Եթե Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով արգելանքի վերցված օտարերկրյա քաղաքացուն կամ քաղաքացիություն չունեցող անձին իրավունք է վերապահված կապվելու համապատասխանորեն իր քաղաքացիության պետության կամ իր մշտական բնակության պետության համապատասխան ներկայացուցչի կամ այդպիսի կապ հաստատելու իրավասություն ունեցող այլ ներկայացուցչի հետ կամ այդ ներկայացուցչի կողմից իրեն այցելության, ապա արգելանքի վերցված անձի կողմից այդ իրավունքի իրականացման խնդրանքի դեպքում պետք է այն բավարարել. 10) քրեական գործին կցելու և հետազոտելու համար ներկայացնել նյութեր. 11) հայտնել բացարկներ. 12) հարուցել միջնորդություններ. 13) հայտարարել իր մեղավորության կամ անմեղության մասին. 14) առարկել քրեական հետապնդման մարմինների գործողությունների դեմ և պահանջել իր առարկությունները մտցնել քննչական կամ այլ դատավարական գործողության արձանագրության մեջ. 15) ծանոթանալ քննչական և այլ դատավարական գործողությունների արձանագրություններին, որոնց նա մասնակցել կամ ներկա է գտնվել, և դիտողություններ ներկայացնել արձանագրությունում գրառումների ճշտության և լրիվության կապակցությամբ, քննչական և այլ դատավարական գործողությանը մասնակցելու, դատարանի նիստին ներկա գտնվելու դեպքում պահանջել նշված գործողության կամ դատարանի նիստի արձանագրության մեջ գրառումներ կատարել այն հանգամանքների մասին, որոնք, իր կարծիքով, պետք է նշվեն, ծանոթանալ դատական նիստի արձանագրությանը և ներկայացնել դրա մասին իր դիտողությունները. 16) նախաքննության ավարտման պահից ծանոթանալ գործի բոլոր նյութերին, դրանցից անվճար պատճեններ հանել և գործից դուրս գրել ցանկացած ծավալի ցանկացած տեղեկություն. 161) մինչև գործի դատաքննությունն սկսելը հանդես գալ դատական քննության արագացված կարգ կիրառելու միջնորդությամբ. 17) մասնակցել առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարանների նիստերին և գործի նյութերի հետազոտմանը, հանդես գալ ճառերով և ռեպլիկով. 18) դատական քննության ընթացքում հանդես գալ վերջին խոսքով. 19) քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի միջոցով ծանոթանալ փորձաքննությունների և մասնագիտական ստուգումների նշանակման, իր նկատմամբ խափանման միջոց և դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցներ կիրառելու մասին կայացված որոշումներին, իսկ իր խնդրանքով` նաև անվճար ստանալ այդ որոշումների և մեղադրական եզրակացության կամ եզրափակիչ որոշման, հայցադիմումի պատճենը, ինչպես նաև դատավճռի կամ դատարանի այլ վերջնական որոշման պատճենը. 20) բողոքարկել հետաքննության մարմնի, քննիչի, դատախազի, դատարանի գործողությունները և որոշումները, այդ թվում` դատավճիռը և դատարանի այլ վերջնական որոշումը. 21) հետ վերցնել իր կամ իր պաշտպանի ներկայացրած բողոքը. 22) առարկություններ ներկայացնել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից իրեն տեղեկացված կամ այլ հանգամանքների արդյունքում իրեն հայտնի դարձած դատավարության այլ մասնակիցների բողոքների վերաբերյալ. 23) դատարանի նիստում կարծիք հայտնել դատավարության այլ մասնակիցների միջնորդությունների և առաջարկությունների առիթով. 24) բողոքել մյուս կողմի անօրինական գործողությունների դեմ. 25) առարկել նախագահողի գործողությունների դեմ. 26) ստանալ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի գործողությունների հետևանքով անօրինական պատճառված վնասի հատուցումը:
Յանցագործութեան համար մեղադրուողը կը համարուի անմեղ, քանի դեռ անոր մեղքը ապացուցուած չէ օրէնքով սահմանուած կարգով` դատարանի ` օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով: Անձի մեղաւորութեան ապացուցման պարտականութիւնը դրուած է վարոյթը իրականացնող մարմնին վրայ: Ատոր զուգահեռ՝ անձը իրաւունք ունի իրականացնել իր պաշտպանութիւնը մեղադրանքէն: Կասկածեալին եւ մեղադրեալին կարելի չէ հարկադրել, ցուցմունքներ տալ, նիւթեր ներկայացնել քրէական վարոյթը իրականացնող մարմնին կամ անոր որեւէ աջակցութիւն ցոյց տալ:
Ոչ ոք կրնայ կրկին դատուիլ նոյն արարքին համար: Նոյն անձի վերաբերեալ, նոյն դէպքի առիթով դատարանին օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռին կամ որոշումին առկայութիւնը կը բացառէ քրէական գործը նորոգելը, մեղադրանքն աւելի ծանրով փոխարինելու կամ աւելի խիստ պատիժ նշանակելու կամ մէկ այլ հիմքով: Այս արգելքը, սակայն, չի խոչընդոտեր գործի վերանայումը՝ օրէնքին համապատասխան, եթէ առկայ են նոր կամ նոր երեւան եկած հանգամանքներ, ինչպէս նաեւ այն բացառիկ պարագաները, երբ գործի նախորդ դատական քննութեան ընթացքին մէջ թոյլ տրուած են նիւթական կամ դատավարական իրաւունքի այնպիսի հիմնարար խախտումներ, որոնց հետեւանքով ընդունուած դատական քայլը կը խաթարէ արդարադատութեան բուն էութիւնը, կը խախտէ սահմանադրօրէն պաշտպանուող շահերու անհրաժեշտ հաւասարակշռութիւնը:
Եթէ յանցանք կատարելու համար օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով դատապարտուած անձը արդարացուած է այն հիմքով, որ նոր կամ նոր երեւան եկած որեւէ հանգամանք կ’ապացուցէ անոր դատապարտման ոչ իրաւաչափ ըլլալըը, ապա այդ անձը ունի օրէնքին համապատասխան հատուցում ստանալու իրաւունք, եթէ չ’ապացուցուիր, որ այդ հանգամանքին ժամանակին բացայայտումը լիովին կամ մասամբ կախուած էր տուեալ անձէն: Պատճառուած նիւթական վնասի հատուցման իրաւունք ունի նաեւ իւրաքանչիւր անձ, ով քրէական գործով վարոյթը իրականացնող մարմնի կողմէն անօրինական կերպով ենթարկուած է հարկադրանքի միջոցներու (բերման ենթարկուած է, ձերբակալուած է, պաշտօնավարութիւնը ժամանակաւոր դադրեցուած է, կալանաւորուած է կամ իր նկտամամբ այլ խափանման միջոց կիրառուած է):
Ոչ: Սահմանադրութիւնը կ’արգելէ որեւէ մէկը դատապարտել կամ ենթարկել մահապատժի:
Անձի խոշտանգումի, անմարդկային կամ նուաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի ենթարկելը ամեն պարագայի չի կրնար նկատուիլ իրաւաչափ՝ նոյնիսկ պետական եւ հասարակական անվտանգութեան ապահովման, յանցագործութիւններու կանխման կամ բացայայտման անհրաժեշտութեան պարագային: Մարմնական պատիժները եւս կ’արգիլուին:
Հիմնական իրաւունքներու խախտումով ձեռք բերուած կամ արդար դատաքննութեան իրաւունքը խաթարող ապացոյցի օգտագործումը կ’արգելուի:
Ոչ ոք պարտաւոր է ցուցմունք տալ իր, ամուսինին կամ մերձաւոր ազգականներու վերաբերեալ, եթէ ողջամտօրէն ենթադրելի է, որ այն յետագային կրնայ օգտագործուիլ իր կամ անոնց դէմ: Աւելին, անձը, որուն վարոյթը իրականացնող մարմինը կ’առաջարկէ յայտնել տեղեկութիւններ կամ տրամադրել նիւթեր, իրաւունք ունի հրաժարելու նման տեղեկութիւններ յայտնելէ կամ նիւթեր տրամադրելէ, եթէ ողջամտօրէն կ’ենթադրէ, որ անոնք յետագային կրնան օգտագործուիլ իր, ամուսինին կամ մերձաւոր ազգականներու դէմ:
Յանցագործութեան համար մեղադրուող իւրաքանչիւր ոք ունի` 1) ներկայացուած մեղադրանքի բնոյթի եւ հիմքի մասին իրեն հասկանալի լեզուով անյապաղ ու հանգամանօրէն տեղեակ պահելու իրաւունք. 2) անձամբ կամ իր ընտրած փաստաբանի միջոցով պաշտպանուելու իրաւունք. 3) իր պաշտպանութիւնը նախապատրաստելու եւ իր ընտրած փաստաբանին հետ հաղորդակցուելու համար բաւարար ժամանակ եւ հնարաւորութիւններ ունենալու իրաւունք. 4) իր դէմ ցուցմունք տուող անձերը հարցման ենթարկելու իրաւունք, կամ որ այդ անձերը ենթարկուին հարցման, ինչպէս նաեւ, որ իր օգտին ցուցմունք տուող անձերը կանչուին եւ հարցաքննուին նոյն պայմաններով, ինչ իր դէմ ցուցմունք տուած անձերը. 5) թարգմանիչի անվճար ծառայութենէ օգտուելու իրաւունք, եթէ ան չի տիրապետեր հայերէնին:
Անձը կրնայ անձնական ազատութենէ զրկուիլ միայն հետեւեալ պարագաներուն եւ օրէնքով սահմանուած կարգով` 1) իրաւասու դատարանը անձը դատապարտած է յանցանք կատարելու համար. 2) դատարանի իրաւաչափ կարգադրութեան չենթարկուելու համար. 3) օրէնքով սահմանուած որոշակի պարտականութեան կատարումը ապահովելու նպատակով. 4) Երբ առկայ է անոր կողմէն յանցանք կատարուած ըլլալու հիմնաւոր կասկած, կամ երբ հիմնաւոր կերպով անհրաժեշտ է յանցանքի կատարումը կամ ատիկա կատարելէ ետք անձի փախուստը կանխելու նպատակով. 5) անչափահասը դաստիարակչական հսկողութեան յանձնելու կամ իրաւասու մարմին ներկայացնելու նպատակով. 6) հանրութեան համար վտանգաւոր վարակիչ հիւանդութիւններու տարածումը, ինչպէս նաեւ հոգեկան խանգարում ունեցող, հարբեցող կամ թմրամոլ անձերէն բխող վտանգը կանխելու նպատակով. 7) անձի անօրինական մուտքը Հայաստանի Հանրապետութիւն կանխելու կամ անձին արտաքսելու կամ այլ պետութեան յանձնելու նպատակով:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ ոչ ոք կրնայ անձնական ազատութենէ զրկուիլ միայն այն պատճառով, որ ի վիճակի չէ կատարելու քաղաքացիաիրաւական պարտաւորութիւնները:
Անձնական ազատութենէ զրկուած իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի՝ Ա) իրեն հասկանալի լեզուով անյապաղ տեղեկացուած լինելու ազատութենէ զրկուելու պատճառներուն, իսկ քրէական մեղադրանք ներկայացուելու պարագային՝ նաեւ մեղադրանքի մասին, Բ) ազատութենէ զրկուելու մասին անյապաղ տեղեկացնել իր ընտրած անձին (այս իրաւունքի իրականացումը կրնայ յետաձգուիլ միայն օրէնքով սահմանուած պարագաներու, կարգով եւ ժամկէտով՝ յանցագործութիւններու կանխման կամ բացայայտման նպատակով: Գ) անյապաղ ազատ արձակուելու, եթէ քրէական յանցանք կատարելու կասկածանքի հիմքով ազատութենէ զրկուելու պահէն ողջամիտ ժամկէտի մէջ, սակայն ոչ ուշ, քան եօթանասուներկու ժամուան մէջ դատարանը որոշում չի կայացներ անազատութեան մէջ անոր յետագայ պահելը թոյլատրելու մասին, Դ) վիճարկելու իրեն ազատութենէ զրկելու իրաւաչափութիւնը:
Սահմանադրութիւնը, հռչակելով իւրաքանչիւր անձի բնակարանի անձեռնմխելիութեան իրաւունքը եւ նախատեսելով այդ իրաւունքի սահմանափակման հնարաւոր հիմքերը, միաժամանակ իբրեւ երաշխիք սահմանած է, որ բնակարանը կրնայ խուզարկուիլ միայն դատարանի որոշումով, ընդ որում՝ օրէնքով սահմանուած պարագաներու տակ եւ կարգով:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան դրամաշնորհի շրջանակէն ներս։
Հանրային պաշտպանի գրասենեակը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրէ 1-ին եւ 2-րդ խումբի հաշմանդամութիւն ունեցող անձերուն: Անձին հաշմանդամութեան խումբ կը տրուի ՀՀ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան գործակալութեան եւ անոր տարածքային մարմիններուն կողմէ: Ըստ ՀՀ աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան ինտերնետային կայքի՝ կը գործէ այդպիսի 27 յանձնաժողով:
Հաշմանդամ կը համարուի այն անձը, որ առողջութեան խաթարումով պայմանաւորուած, կենսագործունէութեան սահմանափակումներու հետեւանքով ունի ընկերային պաշտպանութեան անհրաժեշտութիւն։
Բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն առաջին անգամ անցընելու համար քաղաքացին պէտք է դիմէ իր հաշուառման կամ փաստացի բնակութեան վայրը սպասարկող բժշկական կազմակերպութիւն (տարածքային բուժարան՝ փոլիքլինիքա): Մինչ բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն իրականացուիլը, քաղաքացին բժշկական կազմակերպութեան մէջ պէտք է անցնի անհրաժեշտ ախտորոշիչ, բուժական եւ վերականգնողական միջոցառումները եւ աւարտէն ետք միայն կազմակերպութիւնը կրնայ ուղեգրել անձը բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան, իսկ տեւական բուժում պահանջող հիւանդութիւններու պարագային՝ մասնագէտները աձը կրնան ուղեգրել փորձաքննութեան՝ բուժման միջոցին, սակայն ոչ վաղ՝ քան բուժման անցնելէ 3 ամիս ետք (բացառութեամբ՝ Հայաստանի Հանրապետութեան առողջապահութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարներու հաստատած` վերականգնման հեռանկարի բացակայութիւն ունեցող հիւանդութիւններու ցանկին):
Բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւնը կ’իրականացնէ փորձաքննուողի հաշուառման կամ փաստացի բնակութեան վայրը սպասարկող բժշկա-ընկերային փորձաքննական յանձնաժողովը: Բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն անցնելու համար անձը յանձնաժողովի նախագահին պէտք է ներկայացնէ գրաւոր դիմում եւ իր անձնագիրը: Բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան դիմումին կը կցուին նաեւ հիւանդութեան, վնասուածքի, խեղման հետեւանքով մարմնի անդամներուն կայուն պաշտօններու խանգարումով պայմանաւորուած առողջութեան խաթարումը հաստատող բժշկական փաստաթուղթերը, իսկ առաջին անգամ դիմելու պարագային` նաեւ անձի բուժումը կամ բուժսպասարկումը իրականացնող բժշկական կազմակերպութեան ուղեգիրը, ուր կը նշուին քննուող անձի ախտորոշումը, կիրառուած բուժական եւ վերականգնողական միջոցառումներու արդիւնքները: Այն պարագային, երբ անձը, ելլելով առողջական վիճակէն, չի կրնար ներկայանալ փորձաքննութիւնը անցընելու վայրը եւ անոր մաuին նշած է դիմումին մէջ, ապա յանձնաժողովը բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւնը կրնայ իրականացնել անձին գտնուած վայրին մէջ (բնակութեան վայր կամ հիւանդանոց):
Այն պարագային, երբ քննուող անձը ինքնուրոյն չի կրնար ներկայացնել փաստաթուղթերը, ապա ատիկա կրնայ ընել անոր ներկայացուցիչը: Եթէ դիմորդը ներկայացուցիչն է, ապա կը ներկայացնէ նաեւ իր անձնագիրը: Մինչեւ 16 տարեկան երեխաներու համար կը ներկայացնէ ծննդեան վկայականը, ծնողներէն մէկուն կամ խնամակալի (հոգաբարձուի) անձնագիրը, իսկ 16-18 տարեկան երեխաները դիմումը կը գրեն անձամբ` ներկայացնելով անձը հաստատող փաստաթուղթ:
Յանձնաժողովի նախագահը, ուսումնասիրելով ներկայացուած դիմումն ու համապատասխան փաստաթուղթերը եւ հաւաստիանալով փաստաթուղթերու լիարժէքութեան վրայ, կը յարուցէ վարչական վարոյթ` անձին կամ անոր ներկայացուցիչին պատշաճ ձեւով ծանուցելով փորձաքննութեան օրուան, վայրի եւ ժամի մասին: Յանձնաժողովի նախագահը նշանակուած փորձաքննութեան օրը ներկայացուած փաստաթուղթերը կը ներկայացնէ յանձնաժողովի անդամներուն: Յանձնաժողովը կը զննէ անձը (բացառութեամբ հեռակայ փորձաքննութեան պէտքերու), կը ձեւակերպէ փորձաքննական ախտորոշումը, կը գնահատէ անոր կենսագործունէութեան սահմանափակման աստիճանը, կը քննարկէ ստացուած արդիւնքները եւ անոնց հիման վրայ կ’ընդունի որոշում: Յանձնաժողովի նախագահը (ստորաբաժանումի ղեկավարը) անձը հաշմանդամ ճանչնալու կամ չճանչնալու կամ ժամանակաւոր անաշխատունակութեան ժամկէտը երկարաձգելու կամ անձի միայն մասնագիտական աշխատունակութեան կորուստի աստիճանը (տոկոսներով) սահմանելու վերաբերեալ որոշումը կը հրապարակէ փորձաքննութիւն անցած անձի կամ անոր ներկայացուցիչի ներկայութեամբ:
Անձը հաշմանդամ ճանչնալու պարագային՝ յանձնաժողովի կողմէ եռօրեայ ժամկէտի մէջ կը կազմուի անձի վերականգնողական անհատական ծրագիր, զոր կը հաստատէ յանձնաժողովի նախագահը: Վերականգնողական անհատական ծրագիրը անձի բժշկա-ընկերային փորձաքննական որոշումին հետ միասին` օրէնքով սահմանուած կարգով կը յանձնէ անոր կամ անոր ներկայացուցիչին: Անձի վերականգնողական անհատական ծրագիրը եռօրեայ ժամկէտի մէջ կ’ուղարկուի նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարի սահմանած համալիր (ինտեգրուած) ընկերային ծառայութիւններու տարածքային կեդրոններ: Բժշկա-ընկերային փորձաքննական որոշումին մասին յանձնաժողովը ծանուցում կ’ուղարկէ անձին սպասարկող բժշկական կազմակերպութեան:Փորձաքննական որոշումին քաղուածքը կամ ծանուցումը մէկշաբաթեայ ժամկէտով կ’ուղարկուի անձի հաշուառման վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում կամ փաստացի բնակութեան վայրին մէջ սպասարկող կենսաթոշակ նշանակելու իրաւասութիւն ունեցող մարմնին:
Հաշմանդամութեան սահմանման սկիզբ կը համարուի յանձնաժողովին մէջ անձի կամ անոր ներկայացուցիչի գրաւոր դիմումին մուտքագրման օրը: Փորձաքննական որոշումը ուժի մէջ կը մտնէ բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն անցած անձի կամ անոր ներկայացուցիչի կողմէ որոշումը ստանալու յաջորդ օրէն: Անձը կը համարուի հաշմանդամ մինչեւ բժշկա-ընկերային փորձաքննական որոշումին մէջ նշուած ժամկէտին յաջորդող ամսուան 1-ը:
Հաշմանդամ ճանչցուած անձը կրկին անգամ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան (այսուհետեւ` վերափորձաքննութիւն) կ’ենթարկուի անձին կամ անոր ներկայացուցիչին գրաւոր դիմումին հիման վրայ կամ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ոլորտին մէջ իրաւասու պետական մարմինին նախաձեռնութեամբ։ Վերափորձաքննութիւնը կ’իրականացուի հաշմանդամութեան խումբի կամ «հաշմանդամ երեխայ» կարգավիճակի համար սահմանուած ժամկէտը լրանալու, անձի առողջական վիճակը վատթարանալու կամ մարմնի տուեալ գործառոյթի վերականգնման, իսկ փորձաքննական որոշումին համար հիմք հանդիսացող փաստաթուղթերուն մէջ կեղծիք յայտնաբերուելու կամ հաշմանդամութեան խումբի որոշումին սահմանուած կարգի խախտումի պարագային՝ նաեւ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ոլորտին մէջ իրաւասու պետական մարմինի նախաձեռնութեամբ: Վերափորձաքննութիւն կրնայ իրականացուիլ նաեւ դատարանի որոշումին կամ վճիռին հիման վրայ:
Բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ոլորտին մէջ իրաւասու պետական մարմիններու որոշումները՝ անձը հաշմանդամ ճանչնալու կամ չճանչնալու, ինչպէս նաեւ հաշմանդամութեան այս կամ այն խումբը, հաշմանդամ երեխայի կարգավիճակը սահմանելու վերաբերեալ, կրնան օրէնսդրութեամբ սահմանուած կարգով բողոքարկուիլ վերադասութեան կամ դատական կարգով։
Յանձնաժողովին ընդունած որոշումները վերադասութեան կարգով կրնան վերանայուիլ` 1) գործակալութեան պետին յանձնարարութեամբ` վերափորձաքննութեան բաժնին կողմէ. 2) Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարին յանձնարարութեամբ` Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան համապատասխան ստորաբաժանումին կողմէ:
Անձը վեցամսեայ ժամկէտի մէջ կրնայ յանձնաժողովի ընդունած փորձաքննական որոշումը բողոքարկել գործակալութեան պետին, որուն յանձնարարութեամբ անձը կը վերափորձաքննուի վերափորձաքննութեան բաժնին կողմէ: Վերափորձաքննութեան աւարտին համապատասխան ստորաբաժանումը կ’ընդունի որոշում։ Գործակալութեան վերափորձաքննութեան բաժնին կողմէ ընդունուած որոշումին հետ համաձայն չըլլալու պարագային անձը մէկամսեայ ժամկէտի մէջ կրնայ զայն բողոքարկել Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան: Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան համապատասխան ստորաբաժանումը կ’ուսումնասիրէ փորձաքննուած անձի բողոքը` ներառեալ բժշկա-ընկերային փորձաքննական գործն ու անոր կից ներկայացուած փաստաթուղթերը քննութեան կ’ենթարկէ եւ կու տայ համապատասխան եզրակացութիւն։ Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան համապատասխան ստորաբաժանումին առարկութիւններու շրջանակներուն մէջ` յանձնաժողովին կողմէ վերափորձաքննութեան աւարտին ընդունուած նոր որոշումին հետ համաձայն չըլլալու պարագային՝ անձը կրնայ որոշումը օրէնքով սահմանուած ժամկէտին մէջ բողոքարկել Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարին:
Հաշուառում չունեցող անձերը կրնան ենթարկուիլ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան` ներկայացնելով տեղեկանք փաստացի բնակութեան վայրէն: Օտարերկրեայ պետութեան քաղաքացիները Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կրնան անցընել բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն, եթէ տուեալ պետութեան հետ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ունի համապատասխան միջպետական պայմանագիր:
Եթէ հաշմանդամը բուժման նպատակով կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութենէն դուրս, ապա անոր բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւնը, հաշմանդամի կամ անոր ներկայացուցիչի դիմումին համաձայն, կ’իրականացուի հեռակայ` բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան նախկին փաստաթուղթերու եւ այն բժշկական կազմակերպութեան տուած փաստաթուղթերու հիման վրայ, ուր հաշմանդամը կը գտնուի բուժման մէջ:
1-ին խումբի հաշմանդամութիւնը կը սահմանուի երկու տարի ժամկէտով, իսկ 2-րդ խումբի հաշմանդամութիւնը` մէկ տարի ժամկէտով։
Հաշմանդամութեան խումբը կը սահմանուի անժամկէտ` ա) օրէնքով տարիքային կենսաթոշակի իրաւունք տուող տարիքը լրացած անձերու, բ) վերականգնողական միջոցառումներու հեռանկարի բացակայութեան, հաշմանդամի ընկերային անբաւարարութեան վերացման կամ նուազեցման անկարելիութեան պարագային, որ հետեւանք է մարմնական անդառնալի փոփոխութիւններով եւ մարմնի անդամներու պաշտօններու խանգարումով առողջութեան խաթարումով պայմանաւորուած կենսագործունէութեան կայուն սահմանափակման, գ) իրականացուած վերականգնողական միջոցաոումներու անարդիւնաւէտութեան պարագային, որ կը բերէ հաշմանդամի մշտական ընկերային պաշտպանութեան անհրաժեշտութեան (առնուազն 7 տարի բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ոլորտին մէջ իրաւասու պետական մարմիններու դիտման պայմաններու մէջ):
1–ին եւ 2–րդ խումբերու հաշմանդամութիւն ունեցող անձերու համար կ’երաշխաւորուի պետական պիւտճէի միջոցներու հաշուոյն որակեալ անվճար կամ արտօնեալ պայմաններով բժշկական օգնութիւն պետական բժշկական հիմնարկներու մէջ, ինչպէս նաեւ անվճար դեղորայք ստանալու արտոնութիւն: 1-ին եւ 2-րդ խումբերու հաշմանդամները իրաւունք ունին բուժական հիմնարկներու եւ դեղարաններու մէջ առաջնահերթ կարգով՝ սպասարկումով ապահովուելու: Ընդունելութեան քննութիւնները դրական գնահատականներով յանձնած 1-ին եւ 2-րդ խումբերու հաշմանդամները եւ հաշմանդամ երեխայի կարգավիճակ ունեցող անձեր կ’ընդուուին պետական բարձրագոյն կամ միջնակարգ-մասնագիտական ուսումնական հաստատութիւններու անվճար համակարգ` վճարովի համակարգի համար առնուազն անցումային միաւորներ հաւաքելու պարագային: Բարձրագոյն եւ միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատութիւններու անվճար համակարգին մէջ գտնուող 1-ին եւ 2-րդ խումբի հաշմանդամի կարգավիճակ ունեցող անձերը կը տեղափոխուին տուեալ ուսումնական հաստատութեան վճարովի համակարգ, եթէ ուսումնառութեան ընթացքին կատարուած բժշկա-ընկերային վերափորձաքննութեան արդիւնքներով չեն ճանչցուած իբրեւ հաշմանդամ: Պետական բարձրագոյն եւ միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատութիւններու վճարովի համակարգին մէջ գտնուող անձերը ուսումնառութեան ընթացքին հաշմանդամ երեխայի կամ 1-ին եւ 2-րդ խումբի հաշմանդամի կարգավիճակ ստանալու պարագային կը տեղափոխուին տուեալ ուսումնական հաստատութեան անվճար համակարգ:
ՀՀ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան գործակալութեան եւ անոր տարածքային մարմիններու կողմէ հաշմանդամ ճանչցուած անձին կը տրուի հաշմանդամութեան խումբ (1-ին, 2-րդ եւ 3-րդ խումբ), իսկ մինչեւ 18 տարեկան երեխաներուն՝ հաշմանդամ երեխայի կարգավիճակ: Հանրային պաշտպանի գրասենեակի կողմէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք ունեցող անձերու շրջանակը նախատեսուած է օրէնսդրութեամբ: «Հաշմանդամ երեխայ» կարգավիճակ կամ հաշմանդամութեան 3-րդ խումբ ունեցող անձերը ներառուած չեն շրջանակի մէջ: Ուստի, անոնք կրնան ստանալ այդպիսի օգնութիւն, եթէ կը հանդիսանան այդ շրջանակին մէջ ներառուած անձերէն ոեւէ մէկը:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակը կը տրամադրէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն՝ ա) hոգեբուժական կազմակերպութիւններու մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձերու. բ) անգործունակ ճանչցուող անձերու: Ուստի, եթէ հոգեկան խանգարում ունեցող անձը կը բուժուի հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ, կամ ունի իբրեւ անգործունակ ճանչցուող անձի դատավարական կարգավիճակ, ան ունի իրաւունք՝ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու:
Հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձերը իրաւունք ունին` 1) հաստատելու նամակագրական կապ. 2) օգտուելու հեռաձայնային կապէն. 3) հանդիպելու այցելուներու հետ. 4) ունենալու եւ ձեռք բերելու առաջին անհրաժեշտութեան իրեր ու պարագաներ, օգտուելու անձնական հագուստէն. 5) հաղորդակցուելու թերթերու եւ լրագիրներու միջոցով. 6) կոչուելու իր անունով կամ մականունով, 7) օգտուելու ընկերային ապահովութեան իրաւունքէն. 8) ստանալու իրաւաբանական օգնութիւն. 9) օգտուելու անձնական անվտանգութեան ապահովման իրաւունքէն. 10) մայրենի կամ իրեն հասկանալի այլ լեզուով տեղեկութիւններ ստանալու իր իրաւունքներու, ազատութիւններու եւ պարտականութիւններու վերաբերեալ. 11) օգտուելու իր նկատմամբ բարեկիրթ, անձը չնուաստացնող վերաբերմունքէն. 12) տալու համաձայնութիւն եւ որեւէ փուլի հրաժարելու բուժական մեթոտներէն եւ միջոցներէն, եթէ անոնք կը կիրառուին գիտական կամ փորձարարական նպատակներով, կ’ուղեկցուին լուսա-, տեսա- եւ կինոնկարահանումներով. 13) պահանջելու իր ընտրած հոգեբոյժ մասնագէտի մասնակցութիւնը իր հոգեկան վիճակի ու անկէ բխող բոլոր բժշկական հարցերու վերաբերեալ մասնագիտական եզրակացութիւն տալու համար ստեղծուած հոգեբուժական յանձնաժողովի աշխատանքներուն. 14) օգտուելու առողջութեան պահպանման իրաւունքէն, ինչպէս նաեւ ստանալու բաւարար սնունդ, բժշկական անյետաձգելի օգնութիւն, ինչպէս նաեւ զննութեան ենթարկուելու իր նախընտրած բժշկի կողմէ սեփական միջոցներու հաշուոյն. 15) հանգիստի, ներառեալ` բացօթեայ զբօսանքի կամ մարմնամարզութեան եւ ութժամեայ գիշերային քունի իրաւունքը, երբ կ’արգելուի զայն ներգրաւել բժշկական կամ այլ գործողութիւններու մէջ. 16) կնքելու քաղաքացիաիրաւական գործարքներ, բացառութեամբ քաղաքացիական օրէնսդրութեամբ սահմանուած սահմանափակումներու. 17) անձնական ընդունելութեան խնդրանքով դիմելու հոգեբուժական կազմակերպութեան ղեկավարին, անոր գործունէութեան նկատմամբ հսկողութիւն եւ վերահսկողութիւն իրականացնող մարմիններուն. 18) հետազօտման, բուժման, դուրսգրման, օրէնքով սահմանուած իր իրաւունքներու պաշտպանութեան եւ ազատութիւններու խախտման վերաբերեալ դիմումներով, բողոքներով, անձամբ կամ պաշտպանի կամ օրինական ներկայացուցիչի միջոցով դիմելու հոգեբուժական կազմակերպութեան ղեկավարին, անոր վերադաս մարմնին, դատարան, դատախազութիւն, մարդու իրաւունքներու պաշտպանին, պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն, հասարակական միաւորումներուն եւ կուսակցութիւններուն, զանգուածային լրատուութեան միջոցներուն, ինչպէս նաեւ մարդու իրաւունքներու եւ ազատութիւններու պաշտպանութեան միջազգային մարմիններուն կամ կազմակերպութիւններուն:
Հոգեկան խանգարումով տառապող անձի բուժումը կը կատարուի անոր կամ անոր օրինական ներկայացուցիչի գրաւոր դիմումին հիման վրայ: Բժիշկը պարտաւոր է հոգեկան խանգարումով տառապող անձին կամ անոր օրինական ներկայացուցիչին տեղեկութիւններ տրամադրել հոգեկան խանգարման բնոյթին, առաջարկուող բուժման նպատակին, մեթոտաբանութեան, տեւողութեան, ինչպէս նաեւ կողմնակի ազդեցութեան եւ ակնկալուող արդիւնքներուն մասին: Անոնց վերաբերեալ բժշկական փաստաթուղթերու մէջ (բժշկական տետրակի կամ հիւանդութեան պատմութեան նկարագրութեան մէջ) գրանցում կը կատարուի: Հոգեկան խանգարումով տառապող անձի բուժումը կրնայ իրականացուիլ առանց անոր կամ անոր օրինական ներկայացուցիչի համաձայնութեան` միայն օրէնքով նախատեսուած բժշկական բնոյթի հարկադրական միջոցներու կիրառման եւ ոչ յօժարակամ հիւանդանոց պառկեցնելու պարագաներուն:
Հոգեկան խանգարումներով տառապող անձը առանց իր կամ օրինական ներկայացուցիչի համաձայնութեան կարելի է հիւանդանոց տեղափոխել հոգեբուժական յանձնաժողովի կողմէ պարտադիր հետազօտուելէ ետք, եթէ` 1) ան վտանգ կը ներկայացնէ իր կամ այլ անձերու համար, կամ 2) բուժում չիրականացնելը կամ բուժումը դադրեցնելը կրնայ վատթարացնել հիւանդին առողջական վիճակը: Հոգեբուժական յանձնաժողովի կողմէ հիւանդանոց տեղափոխոլու մասնագիտական հիմնաւորուածութիւնը հաստատելու պարագային համապատասխան հոգեբուժական կազմակերպութեան տնօրէնը հոգեկան խանգարումներով տառապող անձին կողմէ բուժումէն հրաժարելու կամ բուժումը դադրեցնելու պահանջ ներկայացնելէ ետք` 72 ժամուան ընթացքին, կը դիմէ դատարան` Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական դատավարութեան օրէնսգրքով սահմանուած կարգով անձին հոգեբուժական հիւանդանոցային ոչ յօժարակամ բուժման ենթարկելու համար:
23. Արդեօք հոգեկան խանգարում ունեցող այն անձերը, որոնք չեն բուժուիր հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ եւ չունին անգործունակ ճանչցուող անձի դատավարական կարգավիճակ , ունի՞ն Հանրային պաշտպանի գրասենեակին կողմէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու իրաւունք
Անգործունակ ճանչցուող անձի դատավարական կարգավիճակ ունին ան, որ անգործունակ ճանչնալու վերաբերեալ յարուցուած է գործ՝անոր ընտանիքի անդամի, խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմնի կամ հոգեբուժական կազմակերպութեան դիմումին հիման վրայ՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարութեան օրէնսգիրքով սահմանուած կարգով, եւ գործի քննութիւնը դեռ չէ աւարտուած: Անձը կը նկատուի անգործունակ ճանչցուած, եթէ առկայ է օրինական ուժի մէջ մտած վճիռ՝ զայն անգործունակ ճանչնալու վերաբերեալ: Քաղաքացին կրնայ անգործունակ ճանչցուիլ, եթէ հոգեկան խանգարման հետեւանքով չի կրնար հասկնալ իր գործողութիւններուն նշանակութիւնը կամ ղեկավարել զանոնք:
Հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձին Հանրային պաշտպանի գրասենեակի կողմէ իրաւաբանական անվճար օգնութիւն տրամադրելու առիթը գրաւոր դիմումն է: Այն պարագային, երբ հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձը ունի քրէական գործով կասկածեալի կամ մեղադրեալի դատավարական կարգավիճակ, անոր օգնութիւն տրամադրելու առիթը քրէական վարոյթը իրականացնող մարմնի որոշումն է կամ դիմումը: Քրէական վարոյթ իրականացնող մարմինը դատարանն է, իսկ քրէական գործի մինչդատական վարոյթին մէջ` հետաքննութեան մարմինը, քննիչը, դատախազը: Ինչ կը վերաբերի այն պարագային, երբ անձը ունի դատապարտեալի կարգավիճակ, օգնութիւն տրամադրելու առիթը դատարանի որոշումն է: Վերջապէս, եթէ անձը ունի անգործունակ ճանչցուողի դատավարական կարգավիճակ, անոր օգնութիւնը տրամադրելու առիթը դատարանի որոշումն է:
Հոգեբուժական կազմակերպութեան մէջ բուժուող հոգեկան խանգարումներ ունեցող անձերը գրաւոր դիմում կրնան ներկայացնել անձամբ, իսկ այն պարագային, երբ անձը ճանչցուած է անգործունակ, դիմումը կը ներկայացուի անձի անունով, սակայն խնամակալի կողմէ: Խնամակալները անգործունակ ճանչցուած անձերու ներկայացուցիչները օրէնքի ուժով եւ անոնց անունով ու ի շահ անոնց՝ կը կնքեն բոլոր անհրաժեշտ գործարքները, ինչպէս նաեւ՝ կը ներկայացնեն դիմում Հանրային պաշտպանի գրասենեակ: Խնամակալութեան կարիք ունեցող անձի նկատմամբ, մինչեւ խնամակալ նշանակելը, խնամակալի պարտականութիւնները կ’իրականացնէ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինը: Այսինքն, եթէ անգործունակ ճանչցուած անձի նկատմամբ խնամակալ նշանակուած չէ, Հանրային պաշտպանի գրասենեակ դիմումը կը ներկայացուի խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմնի կողմէ:
Հոգեկան խանգարման հետեւանքով դատարանով անգործունակ ճանչցուած քաղաքացիներու համար կը սահմանուի խնամակալութիւն: Խնամակալութեան կարիք ունեցող անձի բնակութեան վայրի խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինը խնամակալ կը նշանակէ մէկ ամիսէն, սկսած այն օրէն, երբ դատարանը տեղեկացուցած է խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմնին` քաղաքացին անգործունակ ճանչնալու մասին վճիռը օրինական ուժի մէջ մտնելու մասին:
Խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինները համայնքներու ղեկավարներն են (գիւղապետ, քաղաքապետ): Երեւանի մէջ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմնին վերապահուած լիազօրութիւնները քաղաքապետի անունով կ’իրականացնեն Երեւանի վարչական շրջաններու ղեկավարները:
1-ին կամ 2-րդ խումբի հաշմանդամութիւն ունեցող անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ հաշմանդամութեան փաստաթուղթը (հաշմանդամութեան վկայական, հաշմանդամութեան մասին տեղեկանք) եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու պետական քարտուղարութեան Հանրութեան հետ կապերու գրասենեակի տրամադրած դրամաշնորհի շրջանակէն ներս:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրէ միայն մինակ բնակող կենսաթոշակառուներուն:
Մինակ բնակող կենսաթոշակառուն իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ կենսաթոշակի վկայականը կամ կենսաթոշակի գրքոյկ, բնակութեան վայրէն (համատիրութիւն, գիւղապետարան, ոստիկանութեան բնակչութեան տեղական գրանցամատեանը վարող տարածքային մարմին) տրուած տեղեկանքը ընտանիքի փաստացի կազմի (մինակ բնակելու) մասին տեղեկանք եւ անձը հաստատող փաստաթուղթը (անձնագիր):
Կենսաթոշակառու կը նկատուի այն անձը, որուն գրաւոր դիմումին հիման վրայ կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կը նշանակէ կենսաթոշակ, կամ ով օրէնքով սահմանուած իրաւունք (բացառութեամբ լիազօրագիրով ստացած իրաւունքի) ունի ստանալու կենսաթոշակ:
Կենսաթոշակ նշանակելու իրաւասութիւն ունեցող մարմիններն են Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան ընկերային ապահովութեան պետական ծառայութեան (այսուհետեւ` ծառայութիւն) տարածքային ստորաբաժանումները, ինչպէս նաեւ` Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան արդարադատութեան նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան արտակարգ իրավիճակներու նախարարութեան Հայաստանի փրկարար ծառայութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան առընթեր Հայաստանի Հանրապետութեան ոստիկանութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան առընթեր ազգային անվտանգութեան ծառայութեան` կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումները։
Օրէնքով սահմանուած պայմանները բաւարարելու պարագային՝ կենսաթոշակի իրաւունք ունին Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիները, օտարերկրեայ քաղաքացիները կամ քաղաքացիութիւն չունեցող անձեր, եթէ օրէնքով այլ բան սահմանուած չէ:
Կենսաթոշակառուն պարտաւոր է` ա) լիազօր մարմնին ներկայացնել իրեն վերաբերող հաւաստի տուեալներ, բ) կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին տեղեկացնել այն հանգամանքներուն մասին, որոնց առկայութիւնը կրնայ յանգեցնել կենսաթոշակի չափը փոփոխելուն կամ ատոր վճարումը դադրեցնելուն:
Կենսաթոշակառուներու կողմէ օրէնքով սահմանուած իրենց պարտականութիւնները չկատարելու հետեւանքով կենսաթոշակառուին աւել վճարուած գումարները ենթակայ են ետգանձման՝ օրէնքով սահմանուած կարգով կամ դատարանի վճիռի հիման վրայ, եթէ դադրած է կենսաթոշակ ստանալու` անձի իրաւունքը:
Աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութիւնն է կենսաթոշակային ոլորտի պետական կառավարման լիազօր մարմինը:
Աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան ընկերային ապահովութեան ծառայութիւնը` 1) կը մշակէ եւ կը վարէ պետական կենսաթոշակային ապահովութեան միասնական քաղաքականութիւնը. 2) կը վերահսկէ պետական կենսաթոշակային ապահովութեան օրէնսդրութեան կիրառման օրինականութիւնը. 3) կ’իրականացնէ կենսաթոշակ նշանակելու, հաշուարկելու (վերահաշուարկելու) եւ վճարելու մեթոտական ղեկավարումը. 4) կը կազմէ Հայաստանի Հանրապետութեան կենսաթոշակային համակարգի զարգացման պետական համապատասխան ծրագիրներ եւ կ’ապահովէ անոնց կատարումը. 5) գործատուներէն, պետական այլ մարմիններէն ու կազմակերպութիւններէն, ֆիզիքական անձերէն կը պահանջէ կենսաթոշակ նշանակելու եւ վճարելու համար անհրաժեշտ փաստաթուղթեր, իսկ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան սահմանած պարագային` կը ստուգէ անոնց հաւաստիութիւնը. 6) հարկային մարմինէն կը ստանայ շտեմարանը ձեւաւորելու համար անհրաժեշտ տուեալներ՝ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան սահմանած պարագաներուն եւ կարգով կը ստուգէ անոնց հաւաստիութիւնը. 7) առաջարկութիւններ կը ներկայացնէ հարկային մարմնին` շտեմարան ներառուող տուեալներու հաւաստիութիւնը ճշդելու եւ զանոնք փոփոխելու համար. 8) իր լիազօրութիւններու շրջանակին մէջ կը քննարկէ կենսաթոշակային օրէնսդրութեան խախտումները. 9) օրէնսդրութեամբ սահմանուած կարգով կը նշանակէ, կը վերահաշուարկէ կենսաթոշակները, կ’ապահովէ կենսաթոշակներու վճարումը կամ կը մերժէ կենսաթոշակ նշանակելու, նշանակուած կենսաթոշակը վերահաշուարկելու դիմումները. 10) կը վարէ շտեմարանը, շտեմարանէն տուեալներ կը տրամադրէ գործատուներուն, ֆիզիքական անձերու եւ պետական մարմիններուն ու կազմակերպութիւններուն. 11) օրէնքով սահմանուած կարգով կը քննարկէ կենսաթոշակ նշանակելու, վերահաշուարկելու, վճարելու մասին դիմումները. 12) կենսաթոշակ նշանակելու որոշում կայացնելէ ետք` տասը օրուան մէջ կենսաթոշակառուին անվճար կը տրամադրէ կենսաթոշակի վկայական, որուն ձեւը կը սահմանէ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը. 13) կենսաթոշակային ապահովութեան առնչուող հարցերով դիմող անձերուն կ’ապահովէ խորհրդատուութիւն, իսկ անհրաժեշտութեան պարագային կ’աջակցի անոնց՝ պահանջուող փաստաթուղթեր ստանալու գործով. 14) կը համագործակցի համապատասխան հասարակական ու միջազգային կազմակերպութիւններու եւ ֆիզիքական անձերու հետ. 15) կը վարէ կենսաթոշակային ապահովութեան կայքէջը. 16) կը կատարէ սոյն օրէնքի դրոյթներէն եւ իրաւական այլ գործողութիւններէ բխող այլ գործառոյթներ:
Բոլոր անհրաժեշտ փաստաթուղթերը ներկայացնելու պարագային կենսաթոշակը կը նշանակուի` ա) դիմելու օրէն. բ) հաշմանդամ ճանչցուելու օրէն, եթէ կենսաթոշակի նշանակման դիմումը տրուած է այդ օրէն ետք` 3-ամսեայ ժամկէտի մէջ, գ) կերակրողի մահուան օրէն, եթէ կենսաթոշակի նշանակման դիմումը տրուած է այդ օրէն ետք` 6-ամսեայ ժամկէտի մէջ:
Կենսաթոշակին վերաբերող որոշումները կրնան բողոքարկուիլ քաղաքացիներու կողմէ կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում:
Կենսաթոշակին վերաբերող որոշումները կրնան բողոքարկուիլ ինչպէս վերադասութեան, այնպէս ալ դատական կարգով։
Հայաստանի Հանրապետութեան երկքաղաքացին կենսաթոշակի իրաւունք ունի, եթէ ան մշտապէս կամ առաւելապէս կը բնակի Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ (Հայաստանի Հանրապետութեան բնակչութեան պետական գրանցամատեանին մէջ հաշուառուած է Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակութեան վայրի հասցէով) եւ կենսաթոշակ չի ստանար այլ պետութենէ:
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ փախստականի կարգավիճակ չունեցող օտարերկրեայ քաղաքացին կենսաթոշակի իրաւունք ունի, եթէ ան կենսաթոշակ չի ստանար այն պետութենէն, որուն քաղաքացին է:
Օրէնքով կը սահմանուին կենսաթոշակի հետեւեալ տեսակները. 1. աշխատանքային՝ 1) տարիքային, 2) արտօնեալ պայմաններով, 3) երկարամեայ ծառայութեան, 4) հաշմանդամութեան, 5) կերակրողը կորսնցնելու պարագային, 6) մասնակի. 2. զինուորական` 1) երկարամեայ ծառայութեան, 2) հաշմանդամութեան, 3) կերակրողը կորսնցնելու պարագային. 3. ընկերային` 1) ծերութեան, 2) հաշմանդամութեան, 3) կերակրողը կորսնցնելու պարագային:
Պետական պիւտճէէն նպաստաւորուող տարբեր կենսաթոշակներու իրաւունք ունեցող անձը ունի մէկ կենսաթոշակ ստանալու իրաւունք` իր ընտրութեամբ:
Անձին ընկերային կենսաթոշակ չի նշանակուիր, եթէ ան ունի սոյն օրէնքով սահմանուած աշխատանքային կամ զինուորական կենսաթոշակ ստանալու իրաւունք
Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կը կայացնէ կենսաթոշակ նշանակելը մերժելու մասին որոշում, երբ անձը, ըստ բնակչութեան պետական գրանցամատեանին մէջ առկա տուեալներու, չունի Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակութեան վայր (հասցէ)։
Եթէ կենսաթոշակառուն կը փոխէ բնակութեան վայրը, ապա պէտք է դիմէ բնակութեան նոր վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում՝ խնդրելով նախկին բնակութեան վայրէն պահանջել իր կենսաթոշակի գործը։ Կենսաթոշակի գործը նախկին բնակութեան վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումէն կը տեղափոխուի բնակութեան նոր վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում տասնօրեայ ժամկէտի մէջ։ Կենսաթոշակառուի բնակութեան նոր վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կենսաթոշակը կը վճարէ նախկին բնակութեան վայրէն անոր կենսաթոշակի գործը ստանալէն ետք: Կենսաթոշակ վճարելը կը վերսկսի կենսաթոշակառուի նախկին բնակութեան վայրին մէջ կենսաթոշակ վճարելը դադրեցնելու օրէն:
Կենսաթոշակը կենսաթոշակառուի դիմումին հիման վրայ կրնայ վճարուիլ անկանխիկ կամ կանխիկ եղանակով: Կենսաթոշակը անկանխիկ եղանակով վճարելը կենսաթոշակի գումարը կենսաթոշակառուի բանկային հաշիւին փոխանցելն է։ Կենսաթոշակը կանխիկ եղանակով վճարելը կենսաթոշակի գումարի տրամադրումն է անձամբ կենսաթոշակառուին կամ անոր փոխարէն կենսաթոշակը ստանալու՝ օրէնքով այդ իրաւունքը ունեցող անձին:
Կազմակերպութիւնը կենսաթոշակը կանխիկ եղանակով կը վճարէ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կենսաթոշակառուի բնակութեան վայրի հասցէին կամ կազմակերպութեան գրասենեակ` կենսաթոշակի գումարը կենսաթոշակ ստացող անձին տրամադրելու միջոցով:
Կենսաթոշակ ստացող անձը կենսաթոշակի գումարը ստանալու համար համապատասխան մարմնի աշխատողին կը ներկայացնէ իր անձը հաստատող փաստաթուղթը: Աշխատողը կը համադրէ կենսաթոշակ ստացող անձի ներկայացուցած փաստաթուղթի եւ վճարման ցուցակի տուեալները: Անհամապատասխանութիւններ չըլլալու պարագային՝ կազմակերպութեան աշխատողը կենսաթոշակ ստացող անձին կը տրամադրէ կենսաթոշակի գումարը: Կենսաթոշակ ստացող անձը կը ստորագրէ կենսաթոշակներու վճարման ցուցակին մէջ:
Կենսաթոշակը անկանխիկ եղանակով ստացող կենսաթոշակառուն պարտաւոր է տարեկան առնուազն մէկ անգամ պատշաճ կարգով դրամատան ներկայացնել իր ողջ ըլլալու մասին Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ գործունէութիւն իրականացնող նոտարի հաստատած փաստաթուղթը կամ ներկայանալ դրամատուն եւ յայտարարութիւն տալ իր ողջ ըլլալու մասին:
Այո, կենսաթոշակը կրնայ վճարուիլ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ գործունէութիւն իրականացնող նոտարի վաւերացուցած լիազօրագիրը կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում ներկայացնելու պարագային։ Կենսաթոշակը լիազօրագիրի հիման վրայ կանխիկ եղանակով վճարելու համար անձը կենսաթոշակառուի բնակութեան վայրի կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում կը ներկայացնէ լիազօրագիրը եւ ատոր լուսապատճենը: Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին մասնագէտը լիազօրագիրի պատճենը կը համեմատէ բնօրինակին հետ, պատճենի վրայ կը կատարէ «Իսկականի հետ ճիշդ է» գրառումը, կը կնքէ տարածքային բաժնի կնիքով եւ կը վերադարձնէ բնօրինակը: Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումի մասնագէտը շտեմարան կը մուտքագրէ լիազօրուած անձի տուեալները, որոնք, կենսաթոշակառուի տուեալներուն հետ միասին կ’արտացոլուին վճարման ցուցակին մէջ` որպէս կենսաթոշակը ստանալու իրաւունք ունեցող անձ:
Մէկ լիազօրագիրով անընդմէջ կրնայ վճարուիլ տասներկու ամսէն ոչ աւելի ժամանակահատուածի կենսաթոշակի գումար` սկսած կենսաթոշակ չվճարուած ամիսէն, բայց ոչ աւելի, քան լիազօրագիրի գործողութիւնը դադրիլը: Լիազօրագիրը տալու ամսուան յաջորդող տասներկուերորդ ամիսէն ետք կենսաթոշակի գումարը տուեալ լիազօրագրով չի վճարուիր:
Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը անձի դիմումը եւ անհրաժեշտ փաստաթուղթերը ստանալէն ետք 10 աշխատանքային օրուան մէջ, ըստ անհրաժեշտութեան, կը ստուգէ ներկայացուած փաստաթուղթերու հաւաստիութիւնը եւ որոշում կ’ընդունի կենսաթոշակ նշանակելու կամ կենսաթոշակ նշանակելը մերժելու մասին։ Կենսաթոշակ նշանակելու որոշում կայացնելէ ետք` 10 օրուան մէջ կենսաթոշակառուին անվճար կը տրամադրուի կենսաթոշակի վկայական։ Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կենսաթոշակ նշանակելը մերժելու որոշում ընդունելու պարագային 5 աշխատանքային օրուան մէջ ատոր մասին գրաւոր կը տեղեկացնէ կենսաթոշակ նշանակելու համար դիմած անձին` նշելով մերժելու պատճառները եւ որոշումը բողոքարկելու կարգը, իսկ եթէ կենսաթոշակ նշանակելը մերժուած է օրէնքով կամ այլ օրէնքներով սահմանուած կենսաթոշակ ստանալու իրաւունք ունենալու պատճառով, ապա կը ծանուցէ անոր` կենսաթոշակի տեսակը փոխելու իրաւունքի եւ ատոր իրականացման կարգին մասին:
Կենսաթոշակի վկայականին մէջ կը նշուին կենսաթոշակառուի անունը, մականունը, հայրանունը, կենսաթոշակի գործի թիւը, կենսաթոշակի տեսակը, աշխատանքային չափը, կենսաթոշակի չափը, կենսաթոշակը նշանակելու եւ վճարելու ժամկէտները: Վկայականը կը կնքէ եւ կը ստորագրէ կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին ղեկավարը:
Եթէ կը փոխուի կենսաթոշակի չափը, ապա կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին համապատասխան մասնագէտը կենսաթոշակառուի դիմումին հիման վրայ կենսաթոշակի գրքոյկին մէջ կը գրառէ կենսաթոշակի նոր չափը: Գրքոյկը կը ստորագրէ եւ կը կնքէ ստորաբաժանումին ղեկավարը:
Կենսաթոշակի վկայականը կորսնցնելու պարագային կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կենսաթոշակառուին կու տայ նոր վկայական, որուն առաջին էջին վրայ կը կատարէ «Կրկնօրինակ» գրառումը:
Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը, ըստ անհրաժեշտութեան, կրնայ ներկայացուած փաստաթուղթերու հաւաստիութիւնը ստուգել նաեւ կենսաթոշակ նշանակելու, կենսաթոշակը վերահաշուարկելու կամ կենսաթոշակի տեսակը փոխելու որոշումը ընդունելէն ետք` փաստաթուղթերը տուած մարմիններուն, կազմակերպութիւններուն հարցումներ կատարելու կամ օրէնքով սահմանուած այլ միջոցներով:
Այո, կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը լրացուցիչ փաստաթուղթ ներկայացնելու անհրաժեշտութեան մասին որոշում ընդունելու պարագային 5 աշխատանքային օրուան մէջ ատոր մասին գրաւոր կը ծանուցէ կենսաթոշակ նշանակելու համար դիմած անձին` նշելով, թե ինչ լրացուցիչ փաստաթուղթ պէտք է ներկայացնէ:
Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումի մեղքով չվճարուած կենսաթոշակի գումարները կը վճարուին անցած ամբողջ ժամանակահատուածին համար, որուն ընթացքին անձը կենսաթոշակի իրաւունք ունեցած է: Այն պարագային, երբ կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին մեղքի առկայութիւնը կը բացակայի, չվճարուած կենսաթոշակի գումարը կը վճարուի կենսաթոշակ վճարելու համար դիմելու ամսուան նախորդող երեք տարուան այն ժամանակահատուածին համար, որուն ընթացքին անձը կենսաթոշակ ստանալու իրաւունք ունեցած է:
Կենսաթոշակառուի մահուան պատճառով չվճարուած կենսաթոշակի գումարները կը վճարուին անոր ընտանիքի անդամներուն: Այդ գումարները ամուսինին կամ 14 տարին լրացած զաւկին կը վճարուին անկախ անոր հաշուառման վայրէն, իսկ զաւակին կամ ծնողին, կամ ընտանիքի այլ անդամի` կենսաթոշակառուի մահուան օրուան դրութեամբ բնակութեան նոյն վայրին մէջ (հասցէին) անոր հետ հաշուառուած լինելու պարագային: Անչափահաս կամ խնամակալութեան տակ գտնուող կենսաթոշակառուի մահուան պարագային չվճարուած կենսաթոշակի գումարը կը վճարուի նաեւ անոր օրինական ներկայացուցիչին` ծնողքին, որդեգրողին կամ խնամակալին: Կենսաթոշակառուին հասանելիք, սակայն անոր մահուան պատճառով չվճարուած կենսաթոշակի գումարները կը վճարուին նաեւ այդ գումարները ստանալու իրաւունք ունեցող անձի տուած եւ նոտարի վաւերացուցած լիազօրագիրով:
Կենսաթոշակառուի մահուան պատճառով չվճարուած կենսաթոշակի գումարը կը վճարուի, եթէ դիմումը եւ անհրաժեշտ փաստաթուղթերը կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում կը ներկայացուին կենսաթոշակառուի մահէն ետք՝ վեց ամսուան մէջ: Վեցամսեայ ժամկէտի մէջ չդիմելու պարագային՝ կենսաթոշակառուի մահուան պատճառով չվճարուած կենսաթոշակի գումարը կը վճարուի ժառանգութեան իրաւունքի վկայագիր ներկայացնող ժառանգին կամ դատարանի վճիռով ժառանգութիւն ընդունած ժառանգին:
Բնակչութեան ընկերային պաշտպանութեան կազմակերպութեան մէջ (մանկատանը) ապրող անչափահաս անձին կը վճարուի կերակրողը կորսնցնելու պարագային կենսաթոշակի 50 տոկոսը: Այդ գումարները, մինչեւ անոր 18 տարեկան դառնալը կամ սահմանուած կարգով պետական կազմակերպութենէն հեռանալը, կը կուտակուին անոր անունով յատուկ այդ նպատակով բացուած համապատասխան հաշիւին մէջ եւ անոր 18 տարին լրանալու կամ սահմանուած կարգով պետական կազմակերպութենէն հեռանալու օրուան յաջորդող մէկ ամսուան ընթացքին կը վճարուի միանուագ կարգով։
Բնակչութեան ընկերային պաշտպանութեան պետական կազմակերպութեան մէջ (ծերանոց) ապրող կենսաթոշակառուին կը վճարուի նշանակուած կենսաթոշակի աշխատանքային մասը, իսկ այդ կազմակերպութեան մէջ ապրող` զինուորական կենսաթոշակ ստացողներուն` նշանակուած կենսաթոշակին 50 տոկոսը:
Հաշմանդամութեան կենսաթոշակը կը նշանակուի բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն իրականացնող իրաւասու պետական մարմնէն ստացուած` անձին հաշմանդամ ճանչնալու մասին վարչական արձանագրութեան քաղուածքին հիման վրայ։ Հաշմանդամութեան սահմանելու օրն է՝ քաղուածքի մէջ «Փորձաքննութիւնը կատարուած է» տողին մէջ նշուած առաջին ամսաթիւը:
Բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն կ’իրականացնեն բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ոլորտին մէջ իրաւասու պետական մարմինները, մասնաւորապէս՝ Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան Հայաստանի Հանրապետութեան բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան գործակալութեան համապատասխան կառուցուածքային ստորաբաժանումը եւ տարածքային մարմինները` բժշկա-ընկերային փորձաքննական յանձնաժողովները:
Քրէակատարողական հիմնարկին մէջ պատիժը կրող անձը իրեն կենսաթոշակ նշանակելու, վճարելու կամ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ենթարկելու համար գրաւոր կը դիմէ քրէակատարողական հիմնարկի ղեկավարին: Քրէակատարողական հիմնարկի ղեկավարը պատիժը կրող անձի գրաւոր դիմումին հիման վրայ 10 աշխատանքային օրուան մէջ կը նախապատրաստէ անոր կենսաթոշակ նշանակելու, վճարելու կամ բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ենթարկելու համար անհրաժեշտ` օրէնսդրութեամբ սահմանուած փաստաթուղթերը եւ կը ներկայացնէ կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանում կամ բժշկա-ընկերային փորձաքննութիւն իրականացնող իրաւասու մարմին: Քրէակատարողական հիմնարկին մէջ պատիժը կրող անձին կենսաթոշակ նշանակելու, վճարելու եւ անոր բժշկա-ընկերային փորձաքննութեան ենթարկելու կարգը կը սահմանէ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը:
Կենսաթոշակ ստանալու իրաւունքը կը դադրի` 1) կենսաթոշակառուի մահուան, ինչպէս նաեւ անոր մահացած կամ անյայտ բացակայող ճանչնալու պարագային. 2) հաշմանդամութեան ժամկէտը լրանալու պարագային. 3) կերակրողը կորսնցնելու պարագային նշանակուած կենսաթոշակի սահմանուած ժամկէտը լրանալու կամ այդ կենսաթոշակի իրաւունքը կորսնցնելու պարագային. 4) Առնուազն 35 տարուան աշխատանքային չափ ունեցող տարիքային աշխատանքային կենսաթոշակի իրաւունք տուող տարիքէն մէկ տարի շուտ տարիքային կենսաթոշակ նշանակելէն ետք կենսաթոշակառուի աշխատելու պարագային Կերակրողը կորսնցնելու պարագային աշխատանքային կենսաթոշակ նշանակելէն ետք մահացած կերակրողի՝ մինչեւ իր 18 տարին լրանալը հաշմանդամ ճանչցուած, աշխատանքային գործունէութեամբ զբաղելու կարողութեան 3-րդ աստիճանի սահամանափակում ունեցող 18 տարեկան եւ անկէ բարձր տարիքի հաշմանդամ զաւակի աշխատելու պարագային Կերակրողը կորսնցնելու պարագային աշխատանքային կենսաթոշակ նշանակելէն ետք մահացած կերակրողի՝ տարիքային կենսաթոշակի իրաւունք տուող տարիքը լրացած կամ հաշմանդամ ճանչցուած ծնողներու, ամուսնոյն աշխատելու պարագային կերակրողը կորսնցնելու պարագային, աշխատանքային կենսաթոշակ նշանակելէն ետք մահացած կերակրողի՝ չաշխատող եւ զաւակներ չունեցող կամ աշխատանքային գործունէութեամբ զբաղելու կարողութեան 3-րդ աստիճանի սահմանափակումով զաւակներ ունեցող պապիկի եւ տատիկի աշխատելու պարագային Կերակրողը կորսնցնելու պարագային աշխատանքային կենսաթոշակ նշանակելէն ետք մահացած կերակրողի՝ մահացած (զոհուած) կերակրողի 14 տարին չլրացած` համապատասխան կենսաթոշակի իրաւունք ունեցող զաւկի, եղբօր, քրոջ կամ թոռան խնամքով զբաղուող, ամուսնոյն կամ ընտանիքի այլ գործունակ չափահաս անդամի կամ օրէնքով սահմանուած կարգով խնամակալ ճանչցուած անձի՝ անկախ տարիքէն, աշխատելու պարագային 5) զինուորական կենսաթոշակ նշանակելէն ետք համապատասխան մարմիններուն մէջ զինուորական ծառայութեան անցընելու, ինչպէս նաեւ քրէակատարողական ծառայողի, դատական գործողութիւններու հարկադիր կատարողի, դատախազի կամ դատաւորի պաշտօնի նշանակուելու պարագային. 6) օտարերկրեայ քաղաքացիի կամ քաղաքացիութիւն չունեցող անձի` Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ բնակելու իրաւունքի ժամկէտը լրանալու պարագային. 7) Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը դադրեցնելու պարագային. 8) Հայաստանի Հանրապետութեան երկքաղաքացիի` մշտապէս կամ առաւելապէս օտարերկրեայ պետութեան մէջ բնակութիւն հաստատելու պարագային (Հայաստանի Հանրապետութեան բնակչութեան պետական գրանցամատեանին մէջ օտարերկրեայ պետութեան մէջ իր բնակութեան վայրի հասցէով հաշուառուելու պարագային). 9) օտարերկրեայ քաղաքացիին կամ Հայաստանի Հանրապետութեան երկքաղաքացիին այլ պետութեան մէջ կենսաթոշակ նշանակելու պարագային. 10) կենսաթոշակի իրաւունքը կորսնցնելու կամ կենսաթոշակի գործին մէջ կեղծ (ոչ հաւաստի) փաստաթուղթեր յայտնաբերելու պարագային. 11) Հայաստանի Հանրապետութեան հետ կենսաթոշակային ապահովութեան բնագաւառին մէջ միջպետական համաձայնագիր կնքած պետութիւններ մշտական բնակութեան մեկնող (մեկնած) անձերու կենսաթոշակի գործերը ուղարկելու պարագային: Սոյն մասին մէջ նշուած պարագաներուն կենսաթոշակ ստանալու իրաւունքը կը դադրի այդ հանգամանքները առաջանալու ամսուն յաջորդող ամսուան1-էն: Առկայ (ցերեկային) ուսուցմամբ ուսումնական հաստատութեան մէջ ուսանող անձի` կերակրողը կորսնցնելու պարագային կենսաթոշակ ստանալու իրաւունքը կը դադրի տուեալ տարուան յուլիսի 1-էն:
Կենսաթոշակէն պահումներ կը կատարուին՝ 1) կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումին որոշումով, եթէ` ա. կենսաթոշակառուն ներկայացուցած է սխալ տեղեկութիւններ պարունակող փաստաթուղթեր կամ տեղեկութիւն չէ ներկայացուցած իր ընտանիքի անդամներու թիւի փոփոխութեան մասին, կամ չէ տեղեկացուցած այն հանգամանքներուն մասին, որոնց առկայութիւնը կրնար յանգեցնել կենսաթոշակի չափը փոփոխելուն կամ ատոր վճարումը դադրեցնելուն, բ. սխալմամբ (օրէնքի խախտումով) կենսաթոշակառուին վճարուած են աւելի գումարներ. 2) օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռներու, վճիռներու հիման վրայ:
Կենսաթոշակ նշանակող ստորաբաժանումը կենսաթոշակէն պահումներ կատարելու մասին որոշում կ’ընդունի, եթէ աւելի վճարուած գումարի չափը չի գերազանցեր որոշումը ընդունելու ամսուան յաջորդող ամսուան կենսաթոշակի գումարի կրկնապատիկը, եւ առկայ է կենսաթոշակառուի գրաւոր համաձայնութիւնը: Այն պարագային, երբ աւելի վճարուած գումարի չափը կը գերազանցէ որոշումը ընդունելու ամսուան յաջորդող ամսուան կենսաթոշակի գումարի կրկնապատիկը, կամ առկայ չէ կենսաթոշակառուի գրաւոր համաձայնութիւնը, ապա պահումները կը կատարուին դատական կարգով:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակի մարզի նստավայր այցելած քաղաքացիին դիմումը էլեկտրոնային համակարգին մէջ կը կազմէ եւ կը հաշուառէ մարզի հանրային պաշտպանը կամ համապատասխան աշխատակիցը:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու պետական քարտուղարութեան Հանրութեան հետ կապերու գրասենեակի տրամադրած դրամաշնորհի շրջանակէն ներս:
ՀՀ Սահմանադրութեամբ ամրագրուած է, որ կիներ եւ այր մարդիկ իրաւահաւասար են: Սեռէն կախեալ խտրականութիւնը կ’արգիլուի:
Կիներու նկատմամբ խտրականութիւնը կը նշանակէ սեռի հիմքով որեւէ տարբերակում, բացառում կամ սահմանափակում, որ նպատակ ունի կիներու համար սահմանափակել կամ վերացնել քաղաքական, տնտեսական, ընկերային, մշակութային, քաղաքացիական կամ որեւ այլ բնագաւառի մէջ, այր մարդոց եւ կիներու, անկախ անոնց ամուսնական կարգավիճակէն, հաւասարութեան հիմքով, մարդու իրաւունքներու ու հիմնարար ազատութիւններու ճանաչումը եւ կիներու կողմէն այդ իրաւունքներու եւ ազատութիւններու իրականացումը կամ անոնցմէ օգտուիլը:
Սեռային խտրականութիւն չեն` • կիներու եւ այր մարդոց յարաբերութիւններու կարգաւորման հարցերուն մէջ տարբերութիւններու սահմանումը` պայմանաւորուած յղութեամբ եւ ծննդաբերութեամբ, երեխայի խնամքով եւ կուրծքով կերակրելով. • այր մարդոց պարտադիր զինուորական կամ այլընտրանքային ծառայութեան անցնիլը. • կիներու եւ այր մարդոց աշխատանքի պահպանման առանձնայատկութիւնները` կապուած անոնց վերարտադրողական առողջութեան պահպանման հետ. • մասնագիտական որակաւորման ներկայացուող պահանջներու սահմանումը` հիմնուած պարտականութիւններու` միայն որոշակի սեռի անձերու, կատարման հնարաւորութեան վրայ. • այն տարբերութիւններու սահմանումը, որ պայմանաւորուած է տարբեր սեռերու կենսաբանական առանձնայատկութեամբ:
Երկրի քաղաքական ու հասարակական կեանքին մէջ կիներու համար, այր մարդոց հետ հաւասար պայմաններով, կ’ապահովեն հետեւեալ իրաւունքները. • Քուէարկելու բոլոր ընտրութիւններու եւ հանրաքուէներու մէջ, ընտրուելու բոլոր պետական ընտրովի մարմիններուն մէջ, • մասնակցելու կառավարութեան քաղաքականութեան ձեւաւորման ու իրականացման եւ կառավարման բոլոր մակարդակներով ստանալու պետական պաշտօններ եւ իրականացնելու պետական բոլոր գործառոյթները, • մասնակցելու երկրի հասարակական ու քաղաքական կեանքին առնչուող հասարակական կազմակերպութիւններուն եւ միաւորումներուն գործունէութեան:
Կիներ եւ այր մարդիկ հանրային ծառայութեան ընդունուելու եւ մասնագիտական գործունէութիւն իրականացնելու համար ունին հաւասար իրաւունքներ, պարտականութիւններ, պատասխանատուութիւն եւ հաւասար հնարաւորութիւններ: Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտօնատար անձերը պարտաւոր են ապահովել կիներու եւ այր մարդկանց` հանրային ծառայութեան ընդունուելու հաւասար հնարաւորութիւններ` իրենց ընդունակութիւններուն եւ մասնագիտական պատրաստուածութեան համապատասխան: Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններու աշխատակազմերուն մէջ աշխատողներուն պաշտօններ տալու ժամանակ, աշխատանքային յառաջխաղացում կամ մասնագիտական գիտելիքներու եւ աշխատանքային ունակութիւններու կատարելագործման նպատակով վերապատրաստման, ուսուցման գործուղում իրականացնելու ատեն կը բացառուին սեռային խտրականութեան դրսեւորումները: Կիներ եւ այր մարդիկ հանրային ծառայութեան թափուր պաշտօններու համալրման իրաւունք ունին մասնակցելու օրէնքով սահմանուած կարգով` հաւասարապէս եւ հաւասար պայմաններու մէջ: Կ’արգիլուի միայն մէկ սեռի անձերու համար հանրային ծառայութեան ընդունուելու մրցոյթներ յայտարարելը, բացառութեամբ այն պարագաներուն, երբ ատիկա ուղղակիօրէն կը բխի այլ անձերու իրաւունքներու եւ շահերու պաշտպանութենէն:
Ընտանիքի մէջ բռնութիւն կը նկատուի ֆիզիքական, սեռական, հոգեբանական կամ տնտեսական բնոյթի բռնի արարքը, ինչպէս նաեւ անտեսումը, որ կատարուած է ընտանիքի անդամներուն միջեւ:
Ընտանիքին մէջ կնոջ նկատմամբ դրսեւորուող բռնութեան տեսակներն են՝ • ֆիզիքական բռնութիւն` ծեծը եւ այլ բռնի գործողութիւնները, դիտաւորութեամբ առողջութեան վնաս պատճառելը, ազատութենէն ապօրինի զրկելը, դիտաւորութեամբ ֆիզիքական ուժեղ ցաւ պատճառելը. • սեռական բռնութիւն` բռնաբարութիւնը, սեռական բնոյթի բռնի գործողութիւնները, սեռական յարաբերութեան կամ սեռական բնոյթի գործողութիւններուն հարկադրելը եւ այլն. • հոգեբանական բռնութիւն` դիտաւորութեամբ հոգեկան ուժեղ տառապանք պատճառելը, ինչպէս նաեւ՝ ֆիզիքական, սեռական կամ տնտեսական բռնութիւն գործադրելու իրական սպառնալիքը, դիտաւորութեամբ պարբերաբար այնպիսի գործողութիւններ կատարելը, որոնք անձի մէջ հիմնաւոր վախ կը յարուցեն իր կամ ընտանիքի անդամի անձնական անվտանգութեան սպառնացող վտանգի մասին, արժանապատուութեան պարբերական նուաստացումը, ընկերային ծայրայեղ մեկուսացումը, յղութեան արհեստական ընդհատման հարկադրանքը. • տնտեսական բռնութիւն` անձին հարկադրուած նիւթական կախուածութիւն ստեղծելու կամ իշխելու նպատակով անոր գոյութեան անհրաժեշտ միջոցներէն (սնունդ, հագուստ, կացարան, դեղորայք) զրկելը, սեփականութեան կամ ընդհանուր սեփականութեան իրաւունքով պատկանող գոյքը տնօրինելու, տիրապետելու եւ օգտագործելու իրաւունքները ոչ իրաւաչափ սահմանափակելը, անձի կրթութիւն ստանալու կամ աշխատանքի ընտրութեան ազատութեան իրաւունքները սահմանափակելը:
Կինը կը նկատուի ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած՝ այն պարագային, եթէ ըստ նախազգուշացման, անյետաձգելի միջամտութեան, պաշտպանական որոշումի կամ դատարանի՝ օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռի, տուժած է ընտանիքի մէջ բռնութենէն:
Ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան միջոցներն են` 1) նախազգուշացումը, որ կը կիրառուի այն պարագային, երբ ոստիկանութիւնը ընտանիքի մէջ բռնութեան դէպք յայտնաբերած է առաջին անգամ, կատարուած արարքը յանցակազմի յատկանիշներ առերեւոյթ չի պարունակեր, եւ անյետաձգելի միջամտութեան հիմքերը առկայ չեն: 2) անյետաձգելի միջամտութեան որոշումը, որ կը կիրառուի այն պարագային, եթէ ընտանիքի մէկ անդամը միւսի նկատմամբ բռնութիւն կիրառած է, եւ առկայ է հիմնաւոր ենթադրութիւն բռնութեան կրկնման կամ շարունակման անմիջականօրէն սպառնացող վտանգի մասին, ապա ընտանիքի միւս անդամի կեանքի եւ առողջութեան ապահովման նպատակով ոստիկանութեան իրաւասու ծառայողը անյապաղ կը կայացնէ անյետաձգելի միջամտութեան որոշում: Անյետաձգելի միջամտութեան որոշում կրնայ կայացուիլ նաեւ այն պարագային, երբ նախազգուշացում ստանալէն ետք՝ մէկ տարուան մէջ անձը կատարած է այնպիսի բռնի արարք, որ չի պարունակեր յանցակազմի յատկանիշներ: 3) պաշտպանական որոշումը, որ կը կայացուի դատարանի կողմէ ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած կամ ենթադրաբար ենթարկուած անձի կամ անոր համաձայնութեամբ` աջակցութեան կենտրոնի ներկայացուցած դիմումին հիման վրայ:
«Ընտանիքին մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքին մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» օրէնքով նախատեսուած պաշտպանական որոշումին վերաբերեալ հայցադիմումը կը ներկայացուի ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած կամ ենթադրաբար ենթարկուած անձի բնակութեան վայրին կամ վերջինիս համաձայնութեամբ հայցադիմում ներկայացնող աջակցութեան կեդրոնին գտնուած վայրին առաջին ատեանի դատարան:
Ընտանիքի մէջ բռնութեան կանխարգելումը եւ ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութիւնը իրենց գործառոյթներու շրջանակներուն մէջ կ’իրականացնեն` 1) ընկերային հարցերու ոլորտին մէջ լիազօր՝ հանրապետական գործադիր մարմինը (ՀՀ աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութիւնը). 2) ոստիկանութիւնը. 3) կրթութեան ոլորտի լիազօր հանրապետական գործադիր մարմինը. 4) առողջապահութեան ոլորտի լիազօր հանրապետական գործադիր մարմինը. 5) խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինները. 6) ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուածներուն աջակցութիւն ցոյց տուող յատուկ կառոյցները` ա. աջակցութեան կեդրոնները, բ. պատսպարանները:
Հանրային պաշտպանի գրասենեակը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն կը տրամադրէ այն կիներուն, որոնք «Ընտանիքի մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքի մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնքի համաձայն ընտանիքին մէջ ենթարկուած են բռնութեան:
«Ընտանիքի մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքի մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» ՀՀ օրէնքի համաձայն ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած անձը իրաւաբանական անվճար օգնութիւն ստանալու համար հանրային պաշտպանի գրասենեակ պէտք է ներկայացնէ «Ընտանիքի մէջ բռնութեան կանխարգելման, ընտանիքի մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքի մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» ՀՀ օրէնքի համաձայն տրուած՝ նախազգուշացման, անյետաձգելի միջամտութեան, պաշտպանական որոշումը կամ դատարանի՝ օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռը՝ ընտանիքի մէջ բռնութենէ տուժելու մասին, ինչպէս նաեւ անձը հաստատող փաստաթուղթը:
Ընտանիքի մէջ կիներ եւ այր մարդիկ ունին հաւասար իրաւունքներ: Ամուսիններէն իւրաքանչիւրը ազատ է աշխատանք, զբաղում, մասնագիտութիւն, բնակութեան վայր ընտրելու։ Երեխաներու դաստիարակութեան եւ կրթութեան, ինչպէս նաեւ ընտանեկան կեանքի այլ հարցերը ամուսինները կը լուծեն համատեղ՝ ելլելով ամուսիններու իրաւահաւասարութեան սկզբունքէն:
Կիներ այր մարդոց հետ հաւասար ունին՝ • ամուսնութեան միեւնոյն իրաւունքը, • ամուսինի ազատ ընտրութեան եւ միայն իր ազատ ու լիակատար համաձայնութեամբ ամուսնանալու միեւնոյն իրաւունքը, • ամուսնութեան ընթացքին եւ ամուսնալուծուելու ատեն միեւնոյն իրաւունքներն ու պարտականութիւնները, • այր մարդոց եւ կիներու համար միեւնոյն իրաւունքներն ու պարտականութիւնները որպէս ծնողներ՝ անկախ անոնց ամուսնական կարգավիճակէն իրենց երեխաներուն վերաբերող հարցերուն մէջ, • զաւակներու թիւի եւ անոնց ծնունդի միջեւ ընկած ժամանակամիջոցի հարցը ազատօրէն ու պատասխանատուութեամբ լուծելու միեւնոյն իրաւունքը եւ այդ իրաւունքները իրականացնելու հնարաւորութիւն ընձեռող տեղեկատուութիւն, կրթութիւն եւ միջոցներ ստանալու իրաւունքը, • երեխաներու խնամակալութեան, հոգաբարձութեան եւ որդեգրման կամ համանման գործառոյթներ իրականացնելու միեւնոյն իրաւունքներն ու պարտականութիւնները, • միեւնոյն անձնական իրաւունքները՝ իբրեւ ամուսին եւ կին, ինչպէս նաեւ՝ մականունի, մասնագիտութեան եւ զբաղումի ընտրութեան իրաւունքը, • ամուսիններու հաւասար իրաւունքները գոյքի սեփականութեան, ձեռքբերման, տիրապետման, կառավարման, անոնցմէ ինչպէս անվճար, այնպէս ալ վարձով օգտուելու եւ զանոնք տնօրինելու կապակցութեամբ:
Կինը ունի համատեղ սեփականութեան իրաւունք ամուսնութեան ընթացքին ամուսինին կողմէ ձեռք բերուած գոյքի նկատմամբ, եթէ այլ բան նախատեսուած չէ օրէնքով կամ անոնց միջեւ կնքուած պայմանագիրով: Մինչեւ ամուսնութիւնը ամուսիններէն իւրաքանչիւրի գոյքը, ինչպէս նաեւ ամուսնութեան ընթացքին ամուսիններէն մէկուն նուէրը կամ ժառանգութիւն ստացած գոյքը կը նկատուի անոր սեփականութիւնը:
Ամուսինները պարտաւոր են նիւթապէս օժանդակել իրարու։ Կինը իրաւունք ունի սննդագին վճարելու անհրաժեշտ միջոցներ ունեցող ամուսինէն դատական կարգով պահանջել վճարել սննդագին հետեւեալ պարագաներուն՝ ա) անաշխատունակ անապահով ըլլալու պարագային, բ) յղութեան ընթացքին, ինչպէս նաեւ ընդանուր զաւակը խնամելու պարագային մինչեւ անոր երեք տարին լրանալը. գ) եթէ կինը անապահով է եւ կը խնամէ ի ծնէ հաշմանդամ կամ առաջին խումբի հաշմանդամ չափահաս ընդհանուր զաւակը
Ամուսինը, առանց կնոջ համաձայնութեան, իրաւունք չունի ամուսնալուծութեան դիմում ներկայացնելու կնոջ յղութեան ընթացքին:
Մայրութեան նպաստի իրաւունք ունին` 1) գործատուներու հետ աշխատանքային յարաբերութիւններու մէջ գտնուող ֆիզիքական անձերը (վարձու աշխատողներ). 2) անհատ ձեռնարկատէրերը, նոտարները (ինքնուրոյնաբար իրենց աշխատանքով ապահովուած անձերը). 3) Հայաստանի Հանրապետութեան բնակութեան վայրի հասցէով հաշուառուած՝ յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդի իրաւունք ունենալու ժամանակահատուածի առաջին օրուան դրութեամբ վարձու աշխատող կամ ինքնուրոյնաբար իրեն աշխատանքով ապահովուած անձ չհանդիսացող անձը (չաշխատող անձ):
Չաշխատող անձին մայրութեան նպաստ կը նշանակուի մայրութեան նպաստի իրաւունք ունեցող անձի դիմումը եւ անհրաժեշտ փաստաթուղթերը Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքի եւ ընկերային հարցերու նախարարութեան ընկերային ապահովութեան պետական ծառայութեան տարածքային կեդրոն ներկայացուելէն ետք` մէկամսեայ ժամկէտի մէջ: Նպաստը նշանակելու համար դիմողը տարածքային կեդրոն կը ներկայացնէ` դիմում, ուր ներառուած են՝ • դիմողի անունը, մականունը, անձը հաստատող փաստաթուղթի շարքը եւ թիւը, բնակութեան (հաշուառման) վայրի հասցէն, • շահառուի (չաշխատող կնոջ) անունը, մականունը, անձը հաստատող փաստաթուղթի շարքը եւ թիւը, հանրային ծառայութիւններու համարանիշը (հանրային ծառայութիւններու համարանիշ չստանալու մասին տեղեկանքի թիւը, եթէ հրաժարած է հանրային ծառայութիւններու համարանիշ ստանալէն), բնակութեան (հաշուառման) վայրի հասցէն, • շահառուի դրամատնային հաշուի համարը կամ այն դրամատունը, ուրկէ շահառուն կը փափաքի ստանալ մայրութեան նպաստի գումարը. • դիմողի եւ շահառուի անձը հաստատող փաստաթուղթերը, շահառուի հանրային ծառայութիւններու համարանիշ չստանալու մասին տեղեկանքը, եթէ շահառուն հրաժարած է հանրային ծառայութիւններու համարանիշ ստանալէն. • Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան սահմանած կարգով բժշկական կազմակերպութեան տուած ժամանակաւոր անաշխատունակութեան թերթիկը. • Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնսդրութեամբ սահմանուած ծննդօգնութեան պետական հաւաստագիրը, իսկ եթէ դիմումը ներկայացուած է մանուկի ծնունդէն ետք` ծննդօգնութեան պետական հաւաստագիրի պատճենը (վաւերացուած այն բժշկական կազմակերպութեան կնիքով եւ տնօրէնի ստորագրութեամբ, ուր ծննդաբերած է յղին) եւ երեխայի ծնունդի պետական գրանցման փաստը հաստատող փաստաթուղթը (ծննդեան վկայական, մանուկին ծնունդի պետական գրանցման փաստը հաստատող այլ փաստաթուղթ կամ մահուան վկայական). • շահառուի ստորագրած յայտարարութիւնը՝ յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդի իրաւունք ունենալու ժամանակահատուածի առաջին օրուան դրութեամբ՝ օրէնքով սահմանուած վարձու աշխատող կամ ինքնուրոյնաբար իրեն աշխատանքով ապահոված անձ չհանդիսանալու մասին (յայտարարութիւնը կը ներառէ նաեւ շահառուի անունը, մականունը, անձը հաստատող փաստաթուղթի շարքն ու թիւը, յայտարարութիւնը տալու ամսաթիւը, ամիսը, տարեթիւը): Յայտարարութիւնը կրնայ շարադրուիլ նաեւ ազատ ոճով:
Օտարերկրացիի հետ ամուսնութիւնը, ամուսնալուծութիւնը, ամուսնութեան ընթացքին ամուսնոյն կողմէ քաղաքացիութիւնը փոխելը ինքնաբերաբար չեն ազդեր կնոջ քաղաքացիութեան վրայ: Ամուսնոյն կողմէ որեւէ պետութեան քաղաքացիութիւն կամաւոր ձեռքբերումը, քաղաքացիութենէն հրաժարումը չեն խոչընդոտեր այդ քաղաքացիին կինը` պահպանելու իր քաղաքացիութիւնը, չեն վերածեր զայն քաղաքացիութիւն չունեցող անձի եւ չեն կրնար զայն ստիպել ընդունելու ամուսինին քաղաքացիութիւնը: Կիներ այր մարդոց հետ հաւասար իրաւունքներ ունին իրենց զաւակներու քաղաքացիութեան առնչութեամբ:
Աշխատանքի ընդունման յայտարարութիւններու մէջ (մրցոյթներուն մէջ) եւ աշխատանքային յարաբերութիւններու իրացման ընթացքին արգիլուած է, գործնական յատկանիշներէն եւ մասնագիտական պատրաստուածութենէն ու որակաւորումէն բացի, խտրականութեան հիմք հանդիսացող որեւէ այլ պայման սահմանելը, բացառութեամբ եթէ ատիկա կը բխի աշխատանքին ներյատուկ պահանջներէն։
Կ’արգիլուի յղի կինը կամ մինչեւ երեք տարեկան երեխայ ունեցող անձը աշխատանքի ընդունելէն անհիմն հրաժարեցնելը կամ աշխատանքէ ազատելը: Յղի կինը յղութեան շարժառիթով կամ մինչեւ երեք տարեկան երեխայ ունեցող անձը այդ շարժառիթով աշխատանքէն անհիմն հրաժարեցնելը կամ աշխատանքէն անհիմն ազատելը կը նկատուի յանցագործութիւն եւ կը պատժուի տուգանքով՝ նուազագոյն աշխատավարձի երկուհարիւրապատիկէն հինգհարիւրապատիկի չափով, կամ կալանքով՝ առաւելագոյնը մէկ ամիս ժամկէտով:
Կ’արգիլուի միեւնոյն կամ համարժեք աշխատանքի դիմաց տարբեր վարձատրութիւնը, աշխատանքի վարձատրութեան ցանկացած փոփոխութիւնը (բարձրացում կամ իջեցում) կամ աշխատանքի պայմաններու վատթարացումը սեռի յատկանիշով պայմանաւորուած: Աշխատանքներու որակաւորման համակարգի կիրառման պարագային միեւնոյն չափանիշները պէտք է կիրառուին ինչպէս այր մարդոց, այնպէս ալ կիներու նկատմամբ, եւ այդ համակարգը պէտք է մշակուած ըլլայ այնպէս, որ բացառէ սեռային յատկանիշներով ցանկացած խտրականութիւն:
ՀՀ աշխատանքային օրէնսգիրքով աշխատող յղի կիներ ունին շարք մը իրաւունքներ եւ արտօնութիւններ: Անոնք են՝ • Յղի կիներ եւ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող աշխատողը կրնայ արտաժամեայ աշխատանքի ներգրաւուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ: • Յղի կիներ եւ մինչեւ երեք տարեկան երեխայ խնամող աշխատողը կրնան գիշերային աշխատանքի ներգրաւուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ` նախնական բժշկական զննութիւն անցընելէն եւ գործատուին բժշկական եզրակացութիւն ներկայացնելէն ետք: • Յղի կիներ եւ մինչեւ երեք տարեկան երեխայ խնամող աշխատողը կրնան տունը կամ կազմակերպութեան մէջ հերթապահութեան ներգրաւուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ: • Յղի կիներ, մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող աշխատողները կրնան հանգստեան օրերուն աշխատանքի ներգրաւուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ: • Յղի կիներ, մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող աշխատողները կրնան ոչ աշխատանքային` տօնական եւ յիշատակի օրերուն աշխատանքի ներգրաւուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ: • Մինչեւ անընդմէջ աշխատանքի վեց ամիսը լրանալը աշխատողի խնդրանքով ամենամեայ արձակուրդ կը տրամադրուի կիներու յղութեան ու ծննդաբերութեան արձակուրդէն առաջ կամ ետք: • Անընդմէջ աշխատանքի վեց ամիսը լրանալէ ետք ամենամեայ արձակուրդի ժամանակի ընտրութեան իրաւունք ունին յղի կիներ եւ մինչեւ 14 տարեկան երեխայ խնամող աշխատողը: • Յղի կիներ եւ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող աշխատողը կրնան գործուղման ուղարկուիլ միայն իրենց համաձայնութեամբ: • Կ’արգիլուի Հայաստանի Հանրապետութեան օրէնսդրութեամբ սահմանուած ծանր, վնասակար, առանձնապէս ծանր, առանձնապէս վնասակար աշխատանքներու մէջ յղի կամ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող կիները ներգրաւելը: • Գործատուն պարտաւոր է որոշել յղի եւ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող կիներու անվտանգութեան եւ առողջութեան վրայ ազդող վտանգաւոր գործօններու ազդեցութեան տեւողութիւնը եւ բնոյթը: Հնարաւոր ազդեցութեան առկայութիւնը որոշելէն ետք գործատուն պարտաւոր է վտանգաւոր գործօններու ազդեցութեան վտանգի վերացման նպատակով ձեռնարկել ժամանակաւոր միջոցներ (աշխատանքային պայմաններու փոփոխութիւն, այլ աշխատանքի փոխադրում նոյն կազմակերպութեան մէջ, այսպիսի հնարաւորութեան բացակայութեան պարագային վճարովի արձակուրդի տրամադրում՝ մինչեւ յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդի յատկացումը): • Եթէ յղի եւ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող կինը անհրաժեշտ է աշխատաժամանակի ընթացքին բժշկական հետազօտութեան անցընել, ապա գործատուն պարտաւոր է զայն ազատել աշխատանքային պարտականութիւններու կատարումէն` պահպանելով միջին աշխատավարձը, որ կը հաշուարկուի` հիմք ընդունելով միջին ժամային աշխատավարձի չափը, • Ոչ լրիւ աշխատանքային օր կամ ոչ լրիւ աշխատանքային շաբաթ կրնայ սահմանուիլ յղի կնոջ եւ մինչեւ մէկ տարեկան երեխայ խնամող աշխատողի պահանջով, • Երեխան կուրծքով կերակրող կնոջը մինչեւ երեխայի մէկուկէս տարին լրանալը, բացի հանգիստի եւ սնունդի համար տրամադրուող ընդմիջման ժամերէն, երեխան կերակրելու համար իւրաքանչիւր երեք ժամը մէկ կը տրամադրուի լրացուցիչ ընդմիջում` կէս ժամէն ոչ պակաս տեւողութեամբ: Երեխան կերակրելու համար նախատեսուած ընդմիջումներու ժամանակահատուածին մէջ աշխատողը կը վարձատրուի միջին ժամային աշխատավարձի չափով • Աշխատող կիներուն կը տրամադրուի յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդ:
Աշխատանքային պայմանագիրի լուծումը գործատուի նախաձեռնութեամբ կ’արգիլուի յղի կիներու հետ` յղութեան մասին գործատուին տեղեկանք ներկայացնելու օրէն մինչեւ յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդի աւարտման օրէն ետք մէկ ամիսը լրանալը:
Աշխատող կիներու կը տրամադրուի յղութեան եւ ծննդաբերութեան արձակուրդ` 1) 140 օր (70 օր` յղութեան, 70 օր` ծննդաբերութեան). 2) 155 օր (70 օր` յղութեան, 85 օր` ծննդաբերութեան)` բարդ ծննդաբերութեան պարագային. 3) 180 օր (70 օր` յղութեան, 110 օր` ծննդաբերութեան)` միաժամանակ մէկէն աւելի երեխաներ ունենալու պարագային:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու պետական քարտուղարութեան Հանրութեան հետ կապերու գրասենեակի տրամադրած դրամաշնորհի շրջանակէն ներս:
Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտօնատար անձեր իրաւասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողութիւններ, որոնց համար լիազօրուած են Սահմանադրութեամբ կամ օրէնքներով: Նշուած մարմիններուն եւ պաշտօնտար անձերուն կողմէ Սահմանադրութեամբ կամ օրէնքով չնախատեսուած գործողութիւն իրականցնելը կրնայ յանգեցնել պատասխանատուութեան, մինչեւ իսկ քրէական գործի:
Ի հակադրութիւն պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն՝ անհատ անձը ազատ է ընելու այն ամենը, ինչը չի խախտեր ուրիշներու իրաւունքները եւ չի հակասեր Սահմանադրութեան եւ օրէնքներուն: Ոչ ոք կրնայ կրել պարտականութիւններ, որոնք սահմանուած չեն օրէնքով:
Հանրային իշխանութիւնը սահմանափակուած է մարդու եւ քաղաքացիի հիմնական իրաւունքներով եւ ազատութիւններով՝ իբրեւ անմիջականօրէն գործող իրաւունք:
Իր իրաւունքներու եւ ազատութիւններու արդիւնաւէտ դատական պաշտպանութեան իրաւունքը երաշխաւորուած է ինչպէս Սահմանադրութեամբ, այնպէս ալ հռչակուած է միջազգային շարք մը հանրաճանաչ փաստաթղթերով, որոնց շարքին՝ Մարդու իրաւունքներու եւրոպական համաձայնագիրը (կոնվենցիա): Արդիւնաւէտ դատական պաշտպանութեան անձի իրաւունքը կ’ենթադրէ մէկ կողմէ օրէնսդիրի պարտականութիւնը՝ լիարժեք դատական պաշտպանութեան հնարաւորութիւն, միւս կողմէ իրաւակիրառողի պարտականութիւնը՝ առանց բացառութիւններու քննարկման ընդունիլ անձերը՝ օրինական կարգով իրենց ուղղուած դիմումները, որոնցմով անոնք կը հայցեն իրաւական պաշտպանութիւն իրենց իրաւունքներու ենթադրեալ խախտումներէն։ Ակնյայտ է, որ առաջին հերթին այս պահանջը կը վերաբերի դատարաններուն, քանի որ այդ մարմիններն են, որ օժտուած են իրաւական պաշտպանութեան համապարփակ լիազօրութիւններով
Իւրաքանչիւր ոք, ՀՀ միջազգային պայմանագիրներուն համապատասխան, ունի իր իրաւունքները եւ ազատութիւնները պաշտպանելու հարցով մարդու իրաւունքներու եւ ազատութիւններու պաշտպանութեան միջազգային մարմիններուն դիմելու իրաւունք:
Իւրաքանչիւր ոք ունի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն ոչ իրաւաչափ գործողութիւններով կամ անգործութեամբ, իսկ օրէնքով սահմանուած պարագաներուն` նաեւ իրաւաչափ վարչարարութեամբ՝ պատճառուած վնասի հատուցման իրաւունք:
Եթէ յանցանք կատարած ըլլալու պատճառով օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով դատապարտուած անձը արդարացուած է այն հիմքով, որ նոր կամ նոր երեւան եկած որեւէ հանգամանք կ’ապացուցէ անոր դատապարտման ոչ իրաւաչափ ըլլալը, ապա այդ անձը ունի օրէնքին համապատասխան հատուցում ստանալու իրաւունք, եթէ չ’ապացուցուիր, որ այդ հանգամանքի ժամանակին բացայայտումը լիովին կամ մասամբ կախեալ էր տուեալ անձէն:
Հիմնական իրաւունքներու խախտումով ձեռք բերուած կամ արդար դատաքննութեան իրաւունքը խաթարող ապացոյցի օգտագործումը կ’արգելուի:
Ոչ ոք պարտաւոր է ցուցմունք տալ իր, ամուսինին կամ մերձաւոր ազգականներուն վերաբերեալ, եթէ ողջամտօրէն ենթադրելի է, որ ցուցմունքը յետագային կրնայ օգտագործուիլ իր կամ անոնց դէմ: Անձը ցուցմունք տալու պարտականութենէ կ’ազատի օրէնքով սահմանուած այլ պարագաներու եւս:
Իբրեւ վկայ չեն կրնար կանչուիլ եւ հարցաքննուիլ` 1) անձեր որոնք ֆիզիքական կամ հոգեկան թերիներու հետեւանքով ունակ չեն ճիշդ ընկալելու եւ վերարտադրելու քրէական գործով պարզելու ենթակայ հանգամանքները. 2) փաստաբանները` պարզելու համար տեղեկութիւններ, որոնք անոնց կրնան յայտնի ըլլալ իրաւաբանական օգնութեան դիմելու կամ նման օգնութիւն ցոյց տալու պարագային. 3) անձեր, որոնց տուեալ քրէական գործին վերաբերող տեղեկութիւնները յայտնի դարձած են քրէական գործով իբրեւ պաշտպան, տուժողի, քաղաքացիական հայցուորի, քաղաքացիական պատասխանողի ներկայացուցիչ մասնակցելու հանգամանքով. 4) դատաւորը, ինչպէս նաեւ՝ լիազօրութիւնները աւարտած դատաւորը, դատախազը, քննիչը, հետաքննութեան մարմնի աշխատակիցը եւ դատական նիստի քարտուղարը` կապուած այն քրէական գործին հետ, ուր անոնք իրականացուցած են իրենց դատավարական լիազօրութիւնները, բացառութեամբ տուեալ գործի վարոյթի ընթացքին թոյլ տրուած սխալներու եւ չարաշահումներու քննութեան, նոր ի յայտ եկած հանգամանքներով տուեալ գործի նորոգման կամ կորսնցուցած վարոյթի վերականգնման պարագաներուն. 5) ձեռնադրուած հոգեւորական-խոստովանահայրը` խոստովանանքէն իրեն յայտնի դարձած հանգամանքներու մասին. 6) մարդու իրաւունքներու պաշտպանը` իր պարտականութիւնները կատարելու կապակցութեամբ իրեն յայտնի դարձած հանգամանքներու մասին:
Յանցագործութեան համար մեղադրուողը կը համարուի անմեղ, քանի դեռ անոր մեղքը ապացուցուած չէ օրէնքով սահմանուած կարգով` դատարանի ` օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով: Անձի մեղաւորութեան ապացուցման պարտականութիւնը դրուած է վարոյթը իրականացնող մարմնին վրայ, անոր զուգահետ անձը իրաւունք ունի իրականացնել իր պաշտպանութիւնը մեղադրանքէն:
Ոչ ոք կրնայ կրկին դատուիլ նոյն արարքին համար, սակայն այս արգելքը չի խոչընդոտեր գործի վերանայումը՝ օրէնքին համապատասխան, եթէ առկայ են նոր կամ նոր երեւան եկած հանգամանքներ, կամ գործի քննութեան ժամանակ տեղ գտած են հիմնարար թերութիւններ, որոնք կրնային ազդել գործի արդիւնքին վրայ:
Յանցագործութեան համար մեղադրուող իւրաքանչիւր ոք ունի` 1) ներկայացուած մեղադրանքի բնոյթին եւ հիմքին մասին իրեն հասկանալի լեզուով անյապաղ ու հանգամանօրէն տեղեկացուելու իրաւունք. 2) անձամբ կամ իր ընտրած փաստաբանի միջոցով պաշտպանուելու իրաւունք. 3) իր պաշտպանութիւնը նախապատրաստելու եւ իր ընտրած փաստաբանին հետ հաղորդակցուելու համար բաւարար ժամանակ եւ հնարաւորութիւններ ունենալու իրաւունք. 4) իր դէմ ցուցմունք տուող անձերը հարցման ենթարկելու իրաւունք, կամ որ այդ անձերը ենթարկուին հարցման, ինչպէս նաեւ, որ իր օգտին ցուցմունք տուող անձերը կանչուին եւ հարցաքննուին նոյն պայմաններով, ինչ իր դէմ ցուցմունք տուած անձերը. 5) թարգմանչի անվճար ծառայութենէ օգտուելու իրաւունք, եթէ ան չի տիրապետեր հայերէնին.
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի վարչական մարմիններու կողմէ իրեն առնչուող գործերուն անաչառ, արդարացի եւ ողջամիտ ժամկէտի մէջ կատարելի քննութեան իրաւունք:
Վարչական վարոյթի ընթացքին իւրաքանչիւր ոք ունի իրեն վերաբերող բոլոր փաստաթուղթերուն ծանօթանալու իրաւունք, բացառութեամբ օրէնքով պահպանուող գաղտնիքներուն:
Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտօնատար անձերը պարտաւոր են մինչեւ անձի համար միջամտող անհատական արձանագրութիւնը ընդունիլը լսել զայն, բացառութեամբ օրէնքով սահմանուած դէպքերուն:
Անձը կրնայ դիմել Մարդու իրաւունքներու պաշտպանին եւ ակնկալել աջակցութիւն՝ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն, պաշտօնատար անձերուն, եւ հանրային ծառայութեան ոլորտին մէջ գործող կազմակերպութիւններուն կողմէ մարդու իրաւունքներու եւ ազատութիւններու խախտումներուն առնչութեամբ:
Հանրագիր կը համարուի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն հանրային նշանակութիւն ունեցող հարցերով ներկայացուող գրութիւնը, պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերու գործունէութեան թերութիւններուն մասին հաղորդումը, ինչպէս նաեւ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն գործունէութեան բարելաւման, տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական եւ հասարակական կեանքի այլ ոլորտներու վերաբերող հարցերու կարգաւորման կամ գործող իրաւակարգաւորումներու կատարելագործման վերաբերեալ առաջարկութիւնը: Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի անհատապէս կամ ուրիշներու հետ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն հանրագիր ներկայացնելու եւ ողջամիտ ժամկէտի մէջ պատշաճ պատասխան ստանալու իրաւունք:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն ու պաշտօնատար անձերուն գործունէութեան մասին տեղեկութիւններ ստանալու եւ փաստաթուղթերուն ծանօթանալու իրաւունք
Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, պետական հիմնարկները, պիւտճէներէն ֆինանսաւորուող կազմակերպութիւնները, ինչպէս նաեւ հանրային նշանակութեան կազմակերպութիւնները, բացառութեամբ օրէնքով սահմանուած պարագաներուն, կը մերժեն տեղեկութեան տրամադրումը, եթէ ատիկա՝ 1) կը պարունակէ պետական, ծառայողական, բանկային, առեւտրային գաղտնիք. 2) կը խախտէ մարդու անձնական եւ ընտանեկան կեանքի գաղտնիութիւնը, ինչպէս նաեւ՝ նամակագրութեան, հեռախօսային խօսակցութիւններու, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումներու գաղտնիութիւնը. 3) կը պարունակէ հրապարակման ոչ ենթակայ նախնական քննութեան տուեալները. 4) կը բացայայտէ մասնագիտական գործունէութեամբ պայմանաւորուած մատչելիութեան սահմանափակում պահանջող տուեալներ (բժշկական, նոտարական, փաստաբանական գաղտնիք). 5) կը խախտէ հեղինակային իրաւունքը եւ (կամ) յարակից իրաւունքները։
Տեղեկութեան տրամադրումը չի կրնար մերժուիլ, եթէ ատիկա՝ 1) կը վերաբերի քաղաքացիներու անվտանգութեան եւ առողջութեան սպառնացող արտակարգ դէպքերուն, ինչպէս նաեւ տարերային (ներառեալ՝ պաշտօնապէս կանխատեսուող) աղէտներուն եւ անոնց հետեւանքներուն. 2) կը ներկայացնէ Հայաստանի Հանրապետութեան տնտեսութեան ընդհանուր վիճակը, ինչպէս նաեւ բնութեան եւ շրջակայ միջավայրի պաշտպանութեան, առողջապահութեան, կրթութեան, գիւղատնտեսութեան, առեւտուրի, մշակոյթի բնագաւառներուն մէջ տիրող իրական վիճակը. 3) չտրամադրելը բացասական ազդեցութիւն կ’ունենայ Հայաստանի Հանրապետութեան ընկերային, տնտեսական, գիտատեխնիկական եւ հոգեւոր-մշակութային զարգացման պետական ծրագիրերուն իրականացման վրայ։
Եթէ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեամբ եւ (կամ) օրէնքով այլ բան նախատեսուած չէ, ապա պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, պետական հիմնարկները, պիւտճէներէն ֆինանսաւորուող կազմակերպութիւնները, ինչպէս նաեւ հանրային նշանակութեան կազմակերպութիւնները եւ անոնց պաշտօնատար անձերը տարին առնուազն մէկ անգամ պարտաւոր են հրապարակելու իրենց գործունէութեան առնչուող հետեւեալ տեղեկութիւնները եւ անոնց մէջ կատարուած փոփոխութիւնները. 1) հանրութեան համար իրականացուող (իրականացման ենթակայ) աշխատանքները եւ ծառայութիւնները. 2) պիւտճէն. 3) գրաւոր հարցումներու ձեւերը եւ զանոնք լրացնելու վերաբերեալ խորհրդատուական ցուցումները. 4) հիմնական պաշտօններու ցուցակները, ինչպէս նաեւ պաշտօնատար անձերու անունները, ազգանունները, կրթութիւնը, մասնագիտութիւնը, պաշտօնը, աշխատանքի վայրի հեռախօսային համարները, էլեկտրոնային փոստի հասցէները. 5) աշխատանքի ընդունման կարգը եւ թափուր աշխատատեղերը. 6) շրջակայ միջավայրի վրայ ներգործութիւնը. 7) հասարակական միջոցառումներու ծրագիրները. 8) քաղաքացիներու ընդունելութեան կարգը, օրը, ժամը եւ վայրը. 9) աշխատանքներու եւ ծառայութիւններու բնագաւառին մէջ գնագոյացման կարգը, գիները (սակագիները). 10) տնօրինուող տեղեկութիւններու ցանկը եւ անոնց տնօրինման կարգը. 11) ստացուած հարցումներու վերաբերեալ վիճակագրական եւ ամփոփ տուեալները, ինչպէս նաեւ՝ մերժումի հիմքերը. 12) նշուած տեղեկութիւններու մշակման կամ ստացման աղբիւրները. 13) նշուած տեղեկութիւնները պարզաբանելու իրաւասութիւն ունեցող անձի տուեալները:
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ամենաբարձր իրաւաբանական ուժը Սահմանադրութիւնը ունի: Միւս բոլոր կանոնակարգերը՝ սահմանադրական օրէնքները, օրէնքները, ՀՀ կառավարութեան որոշումները եւ այլ ենթաօրէնսդրական արձանագրութիւնները (ակտերը) պէտք է համապատասխանեն Սահմանադրութեան: Միջազգային պայմանագիրներերը ՀՀ-ի կողմէ չեն կրնար վաւերացուիլ, եթէ անոնք կը հակասեն Սահմանադրութեան, սակայն վաւերացուելու պարագային միջազգային պայմանագիրերը առաւել բարձր իրաւաբանական ուժ ունին քան Հայաստանի Հանրապետութեան ներպետական օրէնքներն ու ենթաօրէնսդրական արձանագրութիւնները (ակտերը):
Ոչ: Սահմանադրութիւնը կ’արգելէ ոեւէ մեկը դատապարտել կամ ենթարկել մահապատիժի:
Ֆիզիքական եւ հոգեկան անձեռնմխելիութեան իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով՝ պետական անվտանգութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Անձը խոշտանգումի, անմարդկային կամ նուաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժիի ենթարկելը ամէն պարագայի չի կրնար նկատուիլ իրաւաչափ՝ նոյնիսկ պետական եւ հասարակական անվտանգութեան ապահովման, յանցագործութիւններու կանխման կամ բացայայտման անհրաժեշտութեան պարագային: Մարմնական պատիժները եւս կ’արգելուին:
Անձը կրնայ անձնական ազատութենէ զրկուիլ միայն հետեւեալ պարագաներուն եւ օրէնքով սահմանուած կարգով` 1) իրաւասու դատարանը դատապարտած է անձը յանցանք կատարելու համար. 2) դատարանի իրաւաչափ կարգադրութեան չենթարկուելուն համար. 3) օրէնքով սահմանուած որոշակի պարտականութեան կատարումը ապահովելու նպատակով. 4) անձը իրաւասու մարմին ներկայացնելու նպատակով, երբ առկայ է անոր կողմէ յանցանք կատարուած ըլլալու հիմնաւոր կասկած, կամ երբ ատիկա հիմնաւոր կերպով անհրաժեշտ է յանցանքի կատարումը կամ զայն կատարելէ ետք անձին փախուստը կանխելու նպատակով. 5) անչափահասին դաստիարակչական հսկողութեան յանձնելու կամ իրաւասու մարմին ներկայացնելու նպատակով. 6) հանրութեան համար վտանգաւոր վարակիչ հիւանդութիւններու տարածումը, ինչպէս նաեւ հոգեկան խանգարում ունեցող, հարբեցող կամ թմրամոլ անձերէ բխող վտանգը կանխելու նպատակով. 7) անձի անօրինական մուտքը Հայաստանի Հանրապետութիւն կանխելու կամ անձը արտաքսելու կամ այլ պետութեան յանձնելու նպատակով:
Անձնական ազատութենէ զրկուած իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի՝ Ա) իրեն հասկանալի լեզուով անյապաղ տեղեկացուած ըլլալու ազատութենէ զրկուելու պատճառներուն, իսկ քրէական մեղադրանք ներկայացուելու պարագային՝ նաեւ մեղադրանքի մասին, Բ) ազատութենէ զրկուելու մասին անյապաղ տեղեկացնել իր ընտրած անձին (այս իրաւունքի իրականացումը կրնայ յետաձգուիլ միայն օրէնքով սահմանուած պարագաներու, կարգով եւ ժամկէտով՝ յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու նպատակով): Գ) անյապաղ ազատ արձակուելու, եթէ քրէական յանցանք կատարելու կասկածանքի հիմքով ազատութեան զրկուելու պահէն ողջամիտ ժամկէտի մէջ, սակայն ոչ ուշ, քան եօթանասուներկու ժամուան ընթացքին դատարանը որոշում չի կայացներ անազատութեան մէջ զայն պահելը թոյլատրելու մասին, Դ) վիճարկելու իրեն ազատութենէ զրկելու իրաւաչափութիւնը:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ ոչ ոք կրնայ անձնական ազատութենէ զրկուիլ միայն այն պատճառով, որ ի վիճակի չէ կատարելու քաղաքացիաիրաւական պարտաւորութիւնները
Մասնաւոր եւ ընտանեկան կեանքի անձեռնմխելիութեան իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, երկրի տնտեսական բարեկեցութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Բնակարանի անձեռնմխելիութեան իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, երկրի տնտեսական բարեկեցութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Սահմանադրութիւնը, հռչակելով իւրաքանչիւր անձի բնակարանի անձեռնմխելիութեան իրաւունքը եւ նախատեսելով այդ իրաւունքի սահմանափակման հնարաւոր հիմքերը, միաժամանակ իբրեւ երաշխիք սահմանած է, որ բնակարանը կրնայ խուզարկուիլ միայն դատարանի որոշումով, օրէնքով սահմանուած պարագաներու եւ կարգով միայն:
Հաղորդակցութեան ազատութիւնը կը նշանակէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի նամակագրութեան, հեռախօսային խօսակցութիւններու եւ հաղորդակցութեան այլ ձեւեր օգտագործելու ազատութիւն եւ անոնց գաղտնիութեան իրաւունք: Հաղորդակցութեան ազատութիւնը եւ գաղտնիութիւնը կրնան սահմանափակուիլ միայն օրէնքով՝ պետական անվտանգութեան, երկրի տնտեսական բարեկեցութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Սահմանադրութիւնը կը նախատեսէ հաղորդակցութեան գաղտնիութեան սահմանափակում միայն դատարանի որոշումով, բացառութեամբ երբ ատիկա անհրաժեշտ է պետական անվտանգութեան պաշտպանութեան համար եւ պայմանաւորուած է հաղորդակցուողներու՝ օրէնքով սահմանուած առանձնայատուկ կարգավիճակով:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի իրեն վերաբերող տուեալներու պաշտպանութեան իրաւունք, իսկ անձնական տուեալներու օգտագործումը պէտք է կատարուի բարեխղճօրէն, օրէնքով սահմանուած նպատակով, անձի համաձայնութեամբ կամ առանց այդ համաձայնութեան` օրէնքով սահմանուած այլ իրաւաչափ հիմքի առկայութեամբ:
Իւրաքանչիւր անձ իրաւունք ունի ծանօթանալու պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն քով իր մասին հաւաքուած տուեալներուն, աւելին՝ պահանջելու ոչ հաւաստի տուեալներու շտկում, ինչպէս նաեւ ապօրինի ձեռք բերուած կամ այլեւս իրաւական հիմքեր չունեցող տուեալներու վերացում: Անձնական տուեալներուն ծանօթանալու իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով՝ պետական անվտանգութեան, երկրի տնտեսական բարեկեցութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու իրաւունք ունին ամուսնական տարիքի հասած` տասնութ տարեկանը լրացած կինը եւ տղամարդը իրարու հետ՝ փոխադարձ կամաւոր համաձայնութեամբ: Անձը կրնայ ամուսնանալ նաեւ 17 տարեկանին, եթէ առկայ է անոր ծնողներուն, որդեգրողներուն կամ հոգաբարձուին համաձայնութիւնը, ինչպէս նաեւ՝ 16 տարեկանին, եթէ առկայ է անոր ծնողներուն, որդեգրողներուն կամ հոգաբարձուին համաձայնութիւնը, եւ ամուսնացող միւս անձը առնուազն 18 տարեկան է: Ամուսնութիւնը կը կնքուի քաղաքացիական կացութեան արձանագրութեան պետական գրանցում իրականացնող մարմիններուն քով՝ օրէնսդրութեամբ սահմանուած կարգով՝ ամուսնացող անձերու պարտադիր ներկայութեամբ:
Ամուսիններու իրաւունքներն ու պարտականութիւնները կը ծագին քաղաքացիական կացութեան արձանագրութեան մէջ պետական գրանցում իրականացնող մարմիններուն քով ամուսնութեան պետական գրանցման պահէն։
Կ’արգելուի ամուսնութիւն կնքել՝ ա) այն անձերուն միջեւ, որոնցմէ գոնէ մէկը կը գտնուի օրէնքով սահմանուած կարգով գրանցուած մէկ այլ ամուսնութեան մէջ. բ) մերձաւոր ազգականներուն (ուղիղ վերընթաց ու վայրընթաց ազգականներուն՝ ծնողներուն ու զաւակներուն, պապին, տատին ու թոռներուն, ինչպէս նաեւ հարազատ եւ համահայր կամ համամայր եղբայրներուն ու քոյրերուն, մօրաքրոջ, հօրաքրոջ, հօրեղբօր եւ մօրեղբօր զաւակներուն) միջեւ. գ) որդեգրողներուն եւ որդեգրուածներուն միջեւ. դ) այն անձերուն միջեւ, որոնցմէ գոնէ մէկը դատարանը ճանչցած է անգործունակ:
Ծնողները իրաւունք ունին եւ պարտաւոր են հոգ տանիլ իրենց զաւակներու դաստիարակութեան, կրթութեան, առողջութեան, լիարժէք ու ներդաշնակ զարգացման մէջ: Ծնողները ունին հաւասար իրաւունքներ եւ կը կրեն հաւասար պարտականութիւններ իրենց զաւակներուն նկատմամբ:
Ծնողները կամ անոնցմէ մէկը կրնան զրկուիլ ծնողական իրաւունքներէն միայն դատարանի որոշումով` զաւկին կենսական շահերը ապահովելու նպատակով, եթէ անոնք` 1) մէկ տարի անընդմէջ չարամտօրէն կը խուսափին ծնողական պարտականութիւնները կատարելէ, ինչպէս նաեւ` սննդագին (ալիմենտ) վճարելէ. 2) չեն փոխեր իրենց վարքագիծը ծնողական իրաւունքներու սահմանափակման մասին դատարանի վճիռը օրինական ուժի մէջ մտնելէ ետք` վեց ամսուան մէջ. 3) առանց յարգելի պատճառի կը հրաժարին առնել իրենց զաւակը ծննդատունէն կամ բժշկական օգնութիւն եւ սպասարկում իրականացնող կազմակերպութիւններէն. 4) մէկ տարի առանց յարգելի պատճառի կը հրաժարին առնել իրենց զաւակը դաստիարակչական, բնակչութեան ընկերային պաշտպանութեան կամ նմանատիպ այլ հաստատութիւններէն. 5) կը չարաշահեն իրենց ծնողական իրաւունքները, ինչպէս նաեւ` իրենց վարքագիծով վնասակար ազդեցութիւն կը գործեն զաւկին վրայ. 6) կը տառապին երկարատեւ ալկոհոլամոլութեամբ, թմրամոլութեամբ կամ թունամոլութեամբ. 7) կը տառապին երկարատեւ հոգեկան հիւանդութիւններով, որոնց ցանկը կը սահմանէ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը. 8) դաժանաբար կը վարուին զաւակին հետ, մասնաւորապէս` ա. պարբերաբար այնպիսի ֆիզիքական բռնութիւն կը գործադրեն անոր նկատմամբ, որ չի պարունակեր Հայաստանի Հանրապետութեան քրէական օրէնսգիրքով նախատեսուած յանցակազմի յատկանիշներ, բ. պարբերաբար հոգեբանական բռնութիւն կը գործադրեն անոր նկատմամբ, այն է` դիտաւորութեամբ հոգեկան ուժեղ տառապանք պատճառելը, ինչպէս նաեւ` ֆիզիքական, սեռական բռնութիւն գործադրելու սպառնալիքը, արժանապատուութեան պարբերական նուաստացումը: Ծնողը կը զրկուի ծնողական իրաւունքներէն նաեւ, եթէ դատապարտուած է իր զաւկին դէմ ուղղուած դիտաւորեալ յանցագործութեան պատճառով: Վերը նշուած 1-ին, 3-րդ եւ 4-րդ պարագաները ծնողական իրաւունքներէն զրկելու հիմք չեն, եթէ ծնողը կը գտնուի բժշկական հաստատութեան, կարգապահական գումարտակի, ուղղիչ հիմնարկի, ձերբակալուածները կամ կալանաւորուածները պահելու վայրի մէջ, կը մասնակցի վարժական հաւաքներուն կամ կը գտնուի պարտադիր ժամկէտային զինուորական ծառայութեան մէջ, մարտական գործողութիւններու ընթացքին զինուած ուժերու կազմին մէջ, գերութեան մէջ, մեկնած է օտարերկրեայ գործուղման, եթէ ծնողական իրաւունքներէն զրկելը չի բխիր երեխայի լաւագոյն շահերէն։ Դատարանը, իբրեւ յարգելի պատճառ, կրնայ նկատի առնել նաեւ այլ իրավիճակներ:
Սահմանադրութիւնը կը սահմանէ, որ չափահաս աշխատունակ զաւակները պարտաւոր են հոգ տանիլ իրենց անաշխատունակ եւ կարիքաւոր ծնողներուն: Սննդագին (ալիմենտ) վճարելու վերաբերեալ համաձայնութեան բացակայութեան պարագային՝ օգնութեան կարիք ունեցող ծնողներուն համար անոնց չափահաս աշխատունակ զաւակներէն սննդագինը կը բռնագանձուի դատական կարգով: Ասոր կարգին, անաշխատունակ կամ նիւթական օգնութեան կարիք ունեցող ծնողին դատարանի վճիռով ապրուստի միջոցներ վճարելէ երեք ամիսէն աւելի չարամտօրէն խուսափիլը կը յանգեցնէ քրէական պատասխանատուութեան:
Զաւակները ունին ընտանիքին հետ ապրելու ու դաստիարակուելու, իրենց ծնողները ճանչնալու, անոնց հոգատարութեան արժանանալու (որքան որ ատիկա հնարաւոր է), անոնց հետ համատեղ ապրելու իրաւունք, բացառութեամբ այն պարագաներուն, երբ ատիկա կրնայ հակասել երեխայի շահերուն: Երեխան ունի նաեւ իր ծնողներէն դաստիարակութիւն ստանալու, իր շահերուն ապահովութեան, համակողմանի զարգացման, իր մարդկային արժանապատուութիւնը յարգելու, ինչպէս նաեւ ֆիզիքական, մտաւոր, հոգեւոր լիարժէք զարգացման համար անհրաժեշտ կենսապայմաններ ունենալու իրաւունք։ Ծնողներու բացակայութեան, անոնց ծնողական իրաւունքներէն զրկուած ըլլալու եւ ծնողական հոգատարութենէ զրկուելու այլ պարագաներու մէջ ընտանիքին մէջ դաստիարակուելու երեխայի իրաւունքը կ’ապահովէ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինը: Երեխան իրաւունք ունի նաեւ իր ծնողներուն, պապերուն եւ տատերուն, եղբայրներուն, քոյրերուն, ինչպէս նաեւ այլ ազգականներու հետ շփուելու, պաշտպանութեան իրաւունք, սեփական կարծիքը արտայայտելու իրաւունք, անուն, հայրանուն եւ ազգանուն ունենալու իրաւունք, ինչպէս նաեւ գոյքային եւ այլ իրաւունքներ:
Երեխայի իրաւունքներուն եւ օրինական շահերուն պաշտպանութիւնը կ’իրականացնեն ծնողները (օրինական ներկայացուցիչները), իսկ օրէնքով նախատեսուած պարագաներուն՝ խնամակալութեան եւ հոգաբարձութեան մարմինը։ Օրէնքով սահմանուած կարգով լրիւ գործունակ ճանչցուած անչափահասը իր իրաւունքները (ընդ որում՝ պաշտպանութեան իրաւունքը) եւ պարտականութիւնները ինքնուրոյն իրականացնելու իրաւունք ունի։
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի կրթութեան իրաւունք, եւ որ պետական ուսումնական հաստատութիւններու մէջ միջնակարգ կրթութիւնը անվճար է: Սահմանադրութիւնը կը սահմանէ նաեւ, որ իւրաքանչիւր ոք օրէնքով սահմանուած պարագաներու եւ կարգով՝ ունի մրցոյթային հիմունքներով պետական բարձրագոյն եւ այլ մասնագիտական կրթական հաստատութիւններու մէջ անվճար կրթութիւն ստանալու իրաւունք:
Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին մէջ օրինական հիմքերով գտնուող իւրաքանչիւր ոք ունի ազատ տեղաշարժելու եւ բնակավայր ընտրելու իրաւունք եւ իւրաքանչիւր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետութենէն դուրս գալու իրաւունք: Իւրաքանչիւր քաղաքացի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ օրինական հիմքերով բնակելու իրաւունք ունեցող իւրաքանչիւր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետութիւն մուտք գործելու իրաւունք:
Ազատ տեղաշարժի իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, յանցագործութիւնները կանխելու կամ բացայայտելու, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքները եւ ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով: ՀՀ քաղաքացիին` Հայաստանի Հանրապետութիւն մուտք գործելու իրաւունքը սահմանափակումի ենթակայ չէ:
Միտքի, խիղճի, կրօնի ազատութեան իրաւունքը կը ներառէ կրօնը կամ համոզմունքները փոխելու ազատութիւնը եւ զանոնք ինչպէս միայնակ, այնպէս ալ ուրիշներու հետ համատեղ եւ հրապարակաւ կամ մասնաւոր կարգով՝ քարոզի, եկեղեցական արարողութիւններու, պաշտամունքի այլ ծիսակատարութիւններու կամ այլ ձեւերով արտայայտելու ազատութիւնը:
Կարծիքը ազատ արտայայտելու իրաւունքը կը ներառէ սեփական կարծիք ունենալու, ինչպէս նաեւ առանց պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններու միջամտութեան եւ անկախ պետական սահմաններէն` տեղեկատուութեան որեւէ միջոցով տեղեկութիւններ ու գաղափարներ փնտռելու, ստանալու եւ տարածելու ազատութիւնը:
Սահմանադրութեամբ երաշխաւորուած է մամուլի, ռադիոյի, հեռուստատեսութեան եւ տեղեկատուական այլ միջոցներու ազատութիւնը: Պետութիւնը կ’երաշխաւորէ տեղեկատուական, կրթական, մշակութային եւ ժամանցային բնոյթի հաղորդումներու բազմազանութիւն առաջարկող անկախ հանրային հեռուստատեսութեան եւ ռադիոյի գործունէութիւնը:
Կարծիք արտայայտելու ազատութիւնը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու պատիւն ու բարի համբաւը եւ այլ հիմնական իրաւունքներ եւ ազատութիւններ պաշտպանելու նպատակով:
Հաւաքներու ազատութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք կրնայ ազատօրէն մասնակցիլ խաղաղ, առանց զէնքի հաւաքներու եւ կազմակերպել զանոնք:
Մինչեւ 100 մասնակից ունեցող, շտապ եւ ինքնաբուխ հաւաքներու իրականացման համար իրազեկում չի պահանջուիր, միւս բոլոր պարագաներուն՝ բացօթեայ տարածքներու մէջ կազմակերպուող հաւաքները օրէնքով սահմանուած պայմաններու մէջ կը կատարուին հաւաքի կատարման օրէն ոչ ուշ, քան 7 օր առաջ հաւաքի անցկացման վայրի մասին համայնքի ղեկավարին ներկայացուած իրազեկման հիման վրայ:
Իրազեկման նպատակը պետութեան կողմէ հաւաքի բնականոն եւ խաղաղ ընթացքը ապահովելու, ինչպէս նաեւ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու հանրութեան շահերը պաշտպանելու համար անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկելն է։
Հաւաքներու ազատութիւնը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, յանցագործութիւնները կանխելու, հասարակական կարգի պաշտպանութեան, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Իւրաքանչիւր ոք ունի ուրիշներու հետ ազատօրէն միաւորուելու, ներառեալ՝ աշխատանքային շահերու պաշտպանութեան նպատակով արհեստակցական միութիւններ ստեղծելու եւ ատոնց անդամագրուելու իրաւունք:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ կարելի չէ հարկադրել ոեւէ մէկը անդամագրուելու որեւէ մասնաւոր միաւորումի:
Միաւորումներու գործունէութիւնը կրնայ կասեցուիլ կամ արգելուիլ բացառապէս օրէնքով սահմանուած պարագաներուն եւ կարգով եւ միայն դատարանի որոշումով: Միաւորումներու ազատութիւնը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` պետական անվտանգութեան, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Այլ քաղաքացիներու հետ կուսակցութիւն ստեղծելու եւ որեւէ կուսակցութեան անդամագրուելու իրաւունքը Սահմանադրութեամբ վերապահուած է բացառապէս ՀՀ քաղաքացիութիւն ունեցող անձերու: Օտարերկրացիները եւ քաղաքացիութիւն չունեցող անձեր չեն կրնար ստեղծել կուսակցութիւն եւ անդամագրուիլ կուսակցութիւններու:
Սահմանադրութիւնը կ’արգելէ այն կուսակցութիւններու գործունէութիւնը, որոնք կը քարոզեն սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնութիւն կը կիրառեն սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ կուսակցութեան գործունէութիւնը կրնայ կասեցուիլ միայն օրէնքով սահմանուած պարագաներուն՝ Սահմանադրական դատարանի որոշումով:
Ազգային ժողովի ընտրութիւններուն կամ հանրաքուէներու մասնակցելու իրաւունք ունին Ազգային ժողովի ընտրութեան կամ հանրաքուէի օրը տասնութ տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիները:
Ազգային ժողովի պատգամաւոր կրնայ ընտրուիլ քսանհինգ տարին լրացած, վերջին չորս տարին միայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի հանդիսացող, վերջին չորս տարին Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մշտապէս բնակող, ընտրական իրաւունք ունեցող եւ հայերէնին տիրապետող իւրաքանչիւր ոք:
Տեղական ինքնակառավարման մարմիններու ընտրութիւններուն ատեն ընտրելու եւ ընտրուելու, տեղական հանրաքուէին մասնակցելու իրաւունք ունին ընտրութեան, հանրաքուէի կամ քուէարկութեան օրը 18 տարին լրացած անձը՝ ընտրութիւնը անցընող համայնքի բնակչութեան արձանագրութեան մէջ. 1) մինչեւ քուէարկութեան օրը առնուազն 6 ամսուան հաշուառում ունեցող Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիները. 2) մինչեւ քուէարկութեան օրը առնուազն վեց ամսուան հաշուառում չունեցող Հայաստանի Հանրապետութեան այն քաղաքացիները, որոնք համայնքին մէջ հաշուառուած են պարտադիր ժամկէտային զինուորական ծառայութենէ զօրացրուելու կամ ազատազրկման ձեւով պատիժը կրելէ ազատուելու հանգամանքներով պայմանաւորուած. 3) մինչեւ քուէարկութեան օրը առնուազն մէկ տարուան հաշուառում ունեցող՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւն չունեցող անձերը (այսուհետ` քաղաքացիութիւն չունեցող ընտրող):
Դատարանի՝ օրինական ուժի մէջ մտած վճիռով անգործունակ ճանչցուած, ինչպէս նաեւ դիտաւորութեամբ կատարուած ծանր յանցանքներու համար օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով դատապարտուած եւ պատիժը կրող անձերը ընտրելու եւ ընտրուելու, ինչպէս նաեւ հանրաքուէին մասնակցելու իրաւունք չունին: Այլ յանցանքներու համար օրինական ուժի մէջ մտած դատավճիռով դատապարտուած եւ պատիժը կրող անձերը թէեւ չունին ընտրուելու իրաւունք, սակայն իրաւունք ունին ընտրելու եւ մասնակցելու հանրաքուէին:
Ոեւէ անձ չի կրնար արտաքսուիլ կամ յանձնուիլ օտարերկրեայ պետութեան, եթէ իրական սպառնալիք կայ, որ տուեալ անձը կրնայ այդ երկրին մէջ ենթարկուիլ մահապատիժի, խոշտանգումի, անմարդկային կամ նուաստացնող վերաբերմունքի կամ պատիժի:
Սահմանադրութիւնը կ’երաշխաւորէ, որ իւրաքանչիւր ոք ունի իր ազգային եւ էթնիկ ինքնութիւնը պահպանելու իրաւունք: Ազգային փոքրամասնութիւններուն պատկանող անձերը ունին իրենց աւանդոյթները, կրօնը, լեզուն եւ մշակոյթը պահպանելու ու զարգացնելու իրաւունք:
Աշխատանքային իրաւունքներու պաշտպանութիւնը կ’իրականացնեն ընդհանուր իրաւասութեան դատարանները:
Տնտեսական, ընկերային կամ աշխատանքային շահերու պաշտպանութեան նպատակով աշխատողները իրաւունք ունին գործադուլ իրականացնելու:
Սեփականութեան իրաւունքը կրնայ սահմանափակուիլ միայն օրէնքով` հանրութեան շահերու կամ ուրիշներու հիմնական իրաւունքներն ու ազատութիւնները պաշտպանելու նպատակով:
Ոչ ոք կրնայ զրկուիլ սեփականութենէ, բացառութեամբ դատական կարգով` օրէնքով սահմանուած պարագաներու:
Օտարերկրեայ քաղաքացիները եւ քաղաքացիութիւն չունեցող անձեր չեն օգտուիր հողի սեփականութեան իրաւունքէն, բացառութեամբ օրէնքով սահմանուած դէպքերու:
Ուղեցոյցը հովանաւորուած է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան դրամաշնորհի շրջանակէն ներս։
1) քաղաքացիական գործերով դատական ակտերը՝ վճիռները, որոշումները և դատարանի արձակած վճարման կարգադրությունները․ 2) քրեական գործերով դատարանի դատավճիռները և որոշումները` տուգանքների, գույքի բռնագրավման և գույքային բռնագանձումների մասով. 3) արբիտրաժային տրիբունալների վճիռները.
Կատարողական թերթը տրվում է` 1) դատարանի վճիռների, դատավճիռների, որոշումների և դատարանի արձակած վճարման կարգադրությունների հիման վրա. 2) Հայաստանի Հանրապետության անդամակցությամբ (մասնակցությամբ) գործող միջազգային դատարանի (արբիտրաժի) դատական վճիռների կամ որոշումների հիման վրա: 3) Ֆինանսական համակարգի հաշտարարի որոշումների հիման վրա:
1) Կատարողական վարույթ հարուցելու մասին հարկադիր կատարողը կայացնում է որոշում` դատարանից կատարողական թերթն էլեկտրոնային եղանակով ստանալու օրվանից հետո` եռօրյա ժամկետում, իսկ անհապաղ կատարման ենթակա դատական ակտերի դեպքում՝ անհապաղ: 2) Կատարողական վարույթ հարուցելու մասին հարկադիր կատարողը կայացնում է որոշում կատարողական մակագրության թերթը պահանջատիրոջից (նրա ներկայացուցչից) կամ հարկադիր կատարման վերաբերյալ գրությունը վարչական մարմնից ստանալու օրվանից հետո` եռօրյա ժամկետում:
Կատարողական գործողությունները կատարվում են պարտապանի բնակության (գտնվելու) վայրում կամ նրա գույքի գտնվելու վայրում: Պարտապանին որոշակի գործողություններ կատարելուն պարտադրող կատարողական թերթը կատարվում է այդ գործողությունների կատարման վայրում:
Կատարողական գործողությունները կատարվում են աշխատանքային օրերին` ժամը 08:00 ից մինչև 20:00-ն: Այդ սահմաններում կատարողական գործողությունների կատարման կոնկրետ ժամանակը սահմանում է հարկադիր կատարողը: Կողմերն իրավունք ունեն առաջարկել կատարողական գործողությունների կատարման իրենց համար հարմար ժամանակ:
Ոչ աշխատանքային օրերին, ինչպես նաեւ գիշերային ժամերին կատարողական գործողությունները թույլատրվում են, եթե. 1) անհրաժեշտ է անհապաղ կատարում, 2) պարտապանի մեղքով դրանց կատարումը մնացած օրերին և սահմանված ժամերին անհնարին է, 3) դա նախատեսված է կատարողական թերթով:
Հարկադիր կատարողի կայացրած որոշումը կարող է բողոքարկվել վերադասության կարգով կամ վարչական դատարան: Հարկադիր կատարողի որոշման բողոքարկումը չի կասեցնում կատարողական գործողությունները: Հարկադիր կատարողի որոշումները վերացվում կամ փոփոխվում են դատարանի վճռի հիման վրա կամ հարկադիր կատարողի վերադասի կողմից:
Բռնագանձում չի կարող տարածվել քաղաքացի-պարտապանին պատկանող հետևյալ գույքի վրա` - գործածության մեջ գտնվող տնային օգտագործման առարկաների, հագուստեղենի, կոշկեղենի, սպիտակեղենի, անկողնային և մանկական պարագաների, բացառությամբ պերճանքի առարկաների և այն առարկաների, որոնք պատրաստված են թանկարժեք նյութերից կամ ունեն պատմական կամ գեղարվեստական արժեք. - պարտապանի մասնագիտական պարապմունքների համար անհրաժեշտ առարկաների, ձեռնարկների ու գրքերի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ պարտապանը դատարանի դատավճռով զրկված է որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից, մինչև 5 000 դրամ արժողությամբ գույքի, եթե դրանք մեկ միասնական խմբաքանակ չեն կազմում. - հաշմանդամների համար նախատեսված հատուկ, ինչպես նաև նրանց հնարավորություններին հարմարեցված փոխադրամիջոցների, վերականգնման տեխնիկական միջոցների և այլ օժանդակ պարագաների, որոնց օգտագործումը պայմանավորված է պարտապանի հնարավորություններով. - որպես սոցիալական աջակցություն տրամադրված գույքի և այլն:
Ժամանակավոր անաշխատունակության և գործազրկության համար վճարվող սոցիալական նպաստների վրա բռնագանձում կարող է տարածվել միայն ալիմենտ և առողջությանը, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառված վնասների հատուցման գումարները բռնագանձելիս։
Ալիմենտ բռնագանձելու կատարողական վարույթներով բռնագանձումը տարածվում է պարտապանի գույքի վրա, եթե նա չի ստանում աշխատավարձ, կենսաթոշակ կամ չունի այլ եկամուտներ: Ալիմենտ բռնագանձելու կատարողական վարույթներով պարտապանի գույքն իրացվում է այն հաշվով, որպեսզի գույքի հարկադիր իրացումից ստացված միջոցները բավարարեն մինչև 3 տարի ժամանակահատվածի համար ալիմենտային պահանջների բավարարումը, սակայն ոչ ավելի, քան ալիմենտային պահանջների բավարարման ժամկետի ավարտը: Բռնագանձված գումարները կապիտալացվում են և փոխանցվում հարկադիր կատարման ծառայության դեպոզիտ հաշիվ: Այդ գումարների հատկացումը պահանջատիրոջը կատարվում է կատարողական թերթով սահմանված չափով և պարբերականությամբ:
Պարտապանի աշխատավարձի և այլ տեսակի եկամուտների վրա տարածվում է բռնագանձում, եթե` 1) պարտապանը չունի գույք, կամ եղած գույքը բավարար չէ բռնագանձվող գումարը լրիվ մարելու համար. 2) կատարվում է պարբերաբար մուծումների բռնագանձման վերաբերյալ վճիռ:
Կատարողական գործողությունների կատարման ծախսերը բռնագանձվում են պարտապանից` 1) գույքային բնույթի կատարողական վարույթներով` 100.000 դրամ և ավելի չափով պահանջի բավարարմանն ուղղված գումարի, իսկ գույք հանձնելու դեպքում` այդ գույքի արժեքի 5 տոկոսի չափով. 2) 10.000 դրամից մինչև 100.000 դրամ պահանջի բավարարմանն ուղղված գույքային բնույթի կատարողական վարույթներով և ոչ գույքային բնույթի կատարողական վարույթներով` 5.000 դրամի չափով. 3) մինչև 10.000 դրամ պահանջի բավարարմանն ուղղված գույքային բնույթի կատարողական վարույթներով՝ բռնագանձվող գումարի 50 տոկոսի չափով: Ալիմենտային, աշխատավարձի բռնագանձման և կյանքին ու առողջությանը պատճառված վնասի հատուցման վերաբերյալ կատարողական վարույթներով կատարման ծախսեր չեն գանձվում: Եթե ոչ գույքային բնույթի կատարողական վարույթներով փաստացի կատարված կատարողական գործողությունների ծախսերը գերազանցում են 5.000 դրամը, ապա փաստացի կատարված ամբողջ ծախսը բռնագանձվում է պարտապանից:
Պարտապանի գույքի իրացումից ստացված գումարի բաշխումը պահանջատերերի միջև կատարում է հարկադիր կատարողը: Պարտապանից բռնագանձված, այդ թվում՝ պարտապանի գույքի իրացումից, ինչպես նաև բռնագրավման ենթակա գույքի արժեքից ստացված գումարները մեկից ավելի պահանջատերերի դեպքում բաշխվում են հետևյալ հերթականությամբ. - առաջին հերթին բավարարվում են պարտապանի գույքի գրավով ապահովված պահանջները, - երկրորդ հերթին բավարարվում են դատական և կատարողական ծախսերը, - երրորդ հերթին վճարվում է հարկադիր կատարման ընթացքում պարտապանի նկատմամբ կիրառված տուգանքի գումարը, - չորրորդ հերթին բավարարվում են ալիմենտային, կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասների հատուցման, ինչպես նաև հանցագործության կատարմամբ պատճառված վնասը հատուցելու պարտավորություններով պահանջները, - հինգերորդ հերթին բավարարվում են աշխատանքային և հեղինակային պայմանագրերով վարձատրությունների վճարումների և դրանց բավարարումից առաջացող պարտադիր սոցիալական վճարումների պահանջները, - վեցերորդ հերթին բավարարվում են Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի և համայնքների բյուջեների նկատմամբ, ինչպես նաև պարտադիր պետական սոցիալական ապահովության վճարումներով պայմանավորված պարտավորությունները, - յոթերորդ հերթին բավարարվում են մնացած պահանջատերերի պահանջները՝ ըստ կատարողական թերթի ներկայացման հերթականության, բացառությամբ սույն հոդվածով նախատեսված դեպքերի:
Ուղեցույցը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում։
Պետական նպաստի իրավունք ունեն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող և բնակության իրավունք (կացության կարգավիճակ) ունեցող օտարերկրյա քաղաքացիները, քաղաքացիություն չունեցող, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունում փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձինք` օրենքով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում:
1) ընտանեկան նպաստ, 2) սոցիալական նպաստ, 3) հրատապ օգնություն, 4) երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստ, 5) մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ, 6) ժամանակավոր անաշխատունակության նպաստ, 7) մայրության նպաստ, 8) ծերության նպաստ, 9) հաշմանդամության նպաստ, 10) կերակրողին կորցնելու դեպքում նպաստ, 11) թաղման նպաստ:
Հրատապ օգնության տեսակներն են` 1) միանվագ հրատապ օգնություն, 2) եռամսյակային հրատապ օգնություն:
Միանվագ հրատապ օգնության չափերն ընտանեկան նպաստի իրավունք ունեցող ընտանիքում սահմանվել են. 1) երեխայի ծննդյան դեպքում` 50 հազար դրամ, 2) երեխայի առաջին դասարան ընդունվելու դեպքում` 25 հազար դրամ, 3) ընտանիքի անդամի մահվան դեպքում` 50 հազար դրամ:
Եռամսյակային հրատապ օգնության իրավունք ունի ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառված ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստի իրավունք չունեցող անապահովության «0» միավորից բարձր անապահովության միավոր ունեցող ընտանիքն անհետաձգելի լուծում պահանջող կյանքի դժվարին իրավիճակում (արտակարգ իրավիճակների և կարճատև ֆինանսական խնդիրներ ունենալու) հայտնվելու դեպքում:
Եռամսյակային հրատապ օգնությունը նշանակում է սոցիալական աջակցություն տրամադրող տարածքային մարմինը` համակարգող խորհրդի առաջարկության հիման վրա:
Եռամսյակային հրատապ օգնությունը նշանակվում է սոցիալական նպաստի չափով` երեք ամիս ժամկետով (եռամսյակով):
Պետական նպաստ ստանալու համար քաղաքացին պետք է դիմի իր փաստացի բնակության վայրի՝ պետական նպաստ տրամադրելու Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորած մարմին(ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն):
Իրեն անապահով համարող ընտանիքի չափահաս անդամներից մեկը, մյուս չափահաս անդամների գրավոր համաձայնությամբ, ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառվելու նպատակով դիմում է փաստացի բնակության վայրի սոցիալական աջակցության տարածքային գործակալություն (բաժին)` ներկայացնելով դիմում-հայտարարագիր, ընտանիքի անապահովության միավորը հաշվարկելու համար իր ընտանիքի անապահովության բնութագրիչների մասին ամբողջական տվյալները հավաստող փաստաթղթեր:
Մինչև 2 տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ կստանան նաև գյուղում բնակվող, չաշխատող կանայք: Մինչև 2 տարեկան երեխայի խնամքի նպաստի չափը կավելանա՝ 18.000 դրամի փոխարեն դառնալով 26,500 դրամ։ Այս մասին որոշումն ընդունվել է ՀՀ կառավարության նիստում: Այսինքն, քաղաքային բնակավայրերում բնակվող, մինչև 2 տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ ստացող քաղաքացիների համար նպաստի չափը կկազմի 26.500 դրամ: Նույնքան կկազմի գյուղական բնակավայրերում բնակվող, չաշխատող քաղաքացիների նպաստի չափը՝ հուլիսի 1-ից հետո ծնված երեխայի խնամքի համար: Գյուղական բնակավայրերում ապրող, աշխատող, մինչև 2 տարեկան երեխա ունեցող քաղաքացիների համար խնամքի նպաստի չափը կկազմի 53.000 դրամ: Այս կարգավորումը ուժի մեջ կմտնի 2020 թվականի հուլիսի 1-ից և կտարածվի այդ պահին շահառու հանդիսացող բոլոր քաղաքացիների վրա։
Ուղեցույցը ֆինանսավորվել է ԱՄՆ պետքարտուղարության Հասարակության հետ կապերի գրասենյակի դրամաշնորհի շրջանակներում։